گزارش اختصاصی خراسان 73 سال قبل از روند احداث یک اَبَرپروژه ساختمانی در مشهد
تعداد بازدید : 73
لذت نخستین «بیمه تکمیلی» زیر سقف «بانک ملی»
برای اولین بار در تاریخ مشهد، بین سالهای 1326 تا 1328 و زمانی که هنوز وزارت کار تأسیس نشدهبود، کارگران مشغول در کارگاه عمرانی «بانک ملی شعبه مشهد»، از کلیه حمایتهای کارگری شامل امور مربوط به بهداشت فردی (حمام و وسایل بهداشتی رایگان)، پشتیبانی درمانی (بستری خود و خانواده به صورت رایگان در بهترین بیمارستان شهر) و استفاده از مرخصی باحقوق برخوردار شدند
جواد نوائیان رودسری – تلاش برای تقویت وضعیت معیشت و حداقلهای زندگی کارگرانِ ایرانی، از دوره مشروطه آغاز شد و تا امروز، فراز و نشیبهای زیادی را از سر گذراندهاست. باوجود برخی اقدامات برای ارتقای جایگاه کیفی زندگی کارگران، در برخی رشتهها مانند قالیبافی، تصویب نخستین قانون کارِ اجرایی تا سال 1325ش به تأخیر افتاد و متولی اجرای این قانون، یعنی وزارت کار نیز در سال 1328ش به وجود آمد. با این حال، اینجا در مشهد، کارگران مشغول به کار در یک کارگاه بزرگ ساختمانی که باید آن را یک «اَبَرپروژه ساختمانی» بدانیم، از سال 1326 تا 1328ش، نه فقط طعم خوش حمایتهای بیمهای و حقوقی را چشیدند، بلکه برای نخستینبار، شاید در تاریخ ایران، این شانس را داشتند که از امتیازی شبیه به بیمه تکمیلی، در مواقع ضروری، برای خود و خانوادههایشان برخوردار شوند. این اتفاق، با آغاز پروژه ساختمانی «بانک ملی ایران – شعبه مشهد» در 26 اردیبهشتسال 1326 رقم خورد. پیمانکاری این پروژه عظیم را، «شرکت ساختمانهای کشوری» که ظاهراً زیرمجموعه بانک ملی و در واقع یک شرکت تمام ایرانی بود، برعهده داشت. نتیجه فعالیت دوساله این شرکت، ساخت یکی از بناهای مهم شهر مشهد در خیابان قدیمی ارگ (امام خمینی امروزی)، یعنی بانک ملی بود؛ ساختمانی که خیلیها فکر میکنند توسط پیمانکاران آلمانی و در دوره پهلوی اول ساختهشده، اما حقیقت چیز دیگری است. اطلاعات مربوط به ساخت این بنای مُعظَم، نخستین بار در روزنامه خراسان شماره 22، روز دوم مردادماه سال 1328 انتشار یافت؛ البته تاریخ اتمام پروژه، دو روز قبل از انتشار نخستین شماره دوره جدید روزنامه، یعنی 30 خرداد 1328 بود و به یک معنا، این ساختمان مشهور شهر مشهد، دقیقاً هم سن و سال روزنامه خراسان است. گزارش پایان کار این پروژه، از منظر خبری، به قدری مهم بود که در روز انتشار خبر آن، دو صفحه به روزنامه خراسان اضافه و شماره 22 را، با شش صفحه چاپ کردند (در آن زمان روزنامه خراسان چهار صفحهای منتشر میشد). مرور این گزارش منحصر به فرد، نکات جذابی را درباره نحوه احداث بنا و همینطور، سازمان فعالیت نیروهای مؤثر در ساخت آن، آشکار میکند که مرور آن ها، بعد از نزدیک به 73 سال و پنج ماه، خالی از لطف نیست.
عنوانهای شغلی
یکی از جذابیتهای این گزارش، مربوط به عنوانهای شغلی است که قبل از ورود به مقوله بیمه و حمایتهای درمانی از کارگران، بد نیست نگاهی هم به آن ها داشتهباشیم. طبق گزارش روزنامه خراسان (صفحه 6 شماره 22)، 34 عنوان شغلی برای انجام پروژه بانک ملی شعبه مشهد پیش بینی شدهبود که این 34 عنوان شغلی، طی حدود دو سال، از ابتدا تا انتهای پروژه، یک میلیون و 475 هزار و 763 «نفر روز کار» خدمات ارائه کردهبودند. در بین عناوین شغلی، «سرآهنگر» با 176 و «سر لولهکش» با 330 نفرساعت کار کمترین خدمات و عنوان های شغلی «کارگر» با 67 هزار و 543 و «بنّا» با 10 هزار و 584 نفرساعت کار، بیشترین خدمات را برای اجرا و اتمام پروژه ارائه کردهاند. در میان عنوانهای شغلی، شاید دانستن عناوینی مانند «سقا»، «شیشهبر»، «بندکش»، «قراول (نگهبان) شب»، «ناوهکش» (حمل کننده ظرف مَلات)، «حلبیساز» و «سنگ تراش فقط برای نصب»، برای شما خوانندگان عزیز جالب باشد. به هر حال، این افراد، همگی طی مدت دو سال، حضوری فعال در پروژه داشتهاند و در شرایطی که اوضاع اقتصادی کشور بسیار وخیم و ایران، تازه از دوران پرتنش و هولناک اشغال توسط متفقین عبور کردهبود، توانستند چنین کار بزرگی را به صورت صد در صد ایرانی، به پایان ببرند.
حمایتهای مالی و درمانی از کارگران
تمام کارگران فعال در این کارگاه اَبَرپروژه ساختمانی، طی دوران فعالیت خود، مشمول باکیفیتترین بیمههای ممکن در آن روزگار بودند. خبرنگار خراسان در اینباره، چنین نوشتهاست: «در تمام این مدت کلیه وسایل بهداشت و آسایش بیماران کارگر از طرف شرکت مزبور تأمین و تعداد لازم دوش آب سرد در کارگاه تهیه و نیز، حمام آب گرم هم برای استحمام کارگران انتخاب و تهیه نموده بودند که به خرج شرکت ساختمانی حمام مینمودند و بعلاوه کارگران در تمام این مدت در مقابل حوادث و امراض ناشی از کار در شرکت بیمه، تماماً بیمه شدهبودند و نیز، شرکت بیمه در بیمارستان، به هزینه خودِ شرکت، بیماران لازم را بستری نمودهاست. علاوه بر مطالب بالا، شرکت ساختمانهای کشوری، کارگران بیماری را که بیماری آنها ناشی از کار نبوده، همراه با خانواده آنها و بلاعوض معالجه و مداوا نموده است و احیاناً اگر نیاز به بستری شدن بوده آنها را به هزینه خود بستری نموده است: تعداد بیماران سرپایی: 4202 نفر، بیمارانی که بستری شدهاند: 96 نفر. [بعلاوه] 468 نفر از کارگران 897 روز مرخصی با استفاده از حقوق داشتهاند.» این گزارش، چند نکته درخور توجه و کمسابقه در تاریخ حمایتهای کارگری ایران و بیسابقه درباره حمایتهای کارگری استان خراسان دارد که باید با هم مرور کنیم:
نخست: در کارگاه اَبَرپروژه مورد بحث، 75 سال قبل، توجه ویژهای به مقوله بهداشت فردی شدهبود. تا جایی که حتی فقدان امکانات برای احداث حمام مناسب، مانع از آن نشد که شرکت مذکور، با یکی از حمامهای شهر مشهد قراردادی منعقد کند تا کارگران بتوانند از امکانات مربوط به بهداشت فردی استفاده بهینه و رایگان داشتهباشند.
دوم: اعطای مرخصی باحقوق، در نوع خود یک پدیده جدید در آن تاریخ است. هرچند که در قانون کار سال 1325 به این موضوع اشاره شدهبود، اما در کشور کارگاهی که مجری این امتیاز برای کارگران باشد، بسیار به ندرت یافت میشد. قراردادهای کار عملاً وجود خارجی نداشت و مزد کارگر را به صورت روزمزد محاسبه و پرداخت میکردند. اینکه مطابق مقررات، کارگران این اَبَرپروژه قادر به استفاده از مرخصی باحقوق بودهاند، رویکردی نو و فوقالعاده در فضای روابط کار کشور محسوب میشدهاست.
سوم: تلاش شرکت برای توسعه حمایتهای بهداشتی و درمانی کارگران، آن هم در 75 سال قبل، فوقالعاده است. اینکه کارگران حتی میتوانستند بیماریهای غیرمربوط به فضای اشتغال خود را با هزینه شرکت و در بیمارستان درمان کنند، نمادی از تحقق نوعی بیمه تکمیلی است که در آن شرایط، دست کم در مشهد، برای نخستین بار ارائه میشد. حتی قراردادی مستقیم با بیمارستان (احتمالاً بیمارستان امام رضا(ع)) برای پذیرش فوری و رایگان کارگران این کارگاه و خانواده آن ها منعقد شدهبود که کاری جالب و درخور توجه است. خوب است بدانید که اجرای محدود این برنامه در ایران، در سال 1328ش، پس از اتمام پروژه بانک ملی شعبه مشهد و در پی تأسیس وزارت کار، با ایجاد «صندوق تعاون و بیمه کارگران» آغاز شد. مطابق قانون کار سال 1325، کارفرمایان مکلف به ایجاد صندوق بهداشت برای کمک به بیماریهای غیرمرتبط با کارِ کارگران و صندوق تعاون، برای خدماتی مانند بازنشستگی، حمایت از ازدواج و ... شدهبودند، اما به خاطر نبود بازوی اجرایی و به عبارت بهتر، ضمانت اجرای کافی، کارفرمایان خود را موظف به اجرای آن نمیدانستند و این قانون، عملاً اجرایی نمیشد.