تجا ری سازی پژوهش پشت سد بودجه
با وجود سهم 2 درصدی ایران از تولید علم در جهان، اجحاف همیشگی در تخصیص بودجههای پژوهشی مانع از تجاریسازی توانمندیهای محققان و تکمیل چرخه پژوهش در کشورمان شده است
مصطفی عبدالهی- در هفته پژوهش و در اولین گزارش ویژه خراسان، این افتخار را مرور کردیم که محققان توانمند ایرانی، عملکردی درخشان در تولید علم دارند و تلاشهایشان منجر به این شده است که با یک درصد جمعیت جهان، دو درصد از علم تولیدی جهان را به نام خود کنیم و در رتبه 15 دنیا قرار بگیریم. با این حال، سوال مهمی که وجود دارد این است که چرا عمده این ظرفیت علمی، صرفا درحد مقالات پژوهشی باقی میماند و چرخه پژوهش با تجاریسازی و کاربردی کردن آن تکمیل نمیشود؟
فعلا یک هشتم چشم انداز
اولین دلیل مهم این اتفاق، قربانی شدن پژوهش در تقسیم بودجههای ملی است؛ اتفاقی که سابقهای دیرینه دارد و اگرچه به استناد سیاستهای کلی علم و فناوری باید بودجه پژوهشی کشور در افق 1404 به 4 درصد تولید ناخالص ملی (GDP) برسد اما آنچه تاکنون محقق شده، حداکثر یکهشتم آن چشمانداز است. طبق اعلام دکتر«پیمان صالحی» معاون وزیر علوم، بودجه پژوهشی کشور در سال 1400 معادل نیم درصد GDP و در سال جاری نیز حدود 0.45 درصد آن بوده است. فاجعهبار بودن این سهم وقتی مشخص میشود که بدانیم به گفته معاون وزیر، کشور قطر که این روزها میزبان جام جهانی فوتبال است، با فقط 4 دانشگاه معتبر و جمعیتی حدود سهمیلیون نفر، 5 درصد از تولید ناخالص داخلی 122 میلیارد دلاریاش را به همین چهار دانشگاه اختصاص میدهد؛ تمام و کمال، بیچک و چانه!
نه آن 4 درصد، نه آن 3 درصد، نه آن یک درصد
جالب اینجاست که علاوه بر سیاستهای کلی علم و فناوری، اسناد بالادستی دیگری مانند برنامه ششم توسعه هم بر ضرورت افزایش بودجههای پژوهشی تاکید داشته است؛ از جمله بند ب و پ ماده 64 این قانون که طبق آن باید یک درصد اعتبارات هزینهای کلیه دستگاههای اجرایی و همچنین 3 درصد سود قابل تقسیم کلیه شرکتهای دولتی و نهادهای غیردولتی و شرکتهای وابسته در امور تحقیقاتی و توسعه فناوری هزینه میشد که این هدف هم تا پایان زمان برنامه یعنی سال 1400 به طور کامل محقق نشده است. نکته دیگر اینکه طبق گزارش مرکز پژوهشهای مجلس اگرچه طی دو سال گذشته و در قانون بودجه کشور، بودجه موسسات پژوهشی کشور رشد قابل توجهی داشته اما با توجه به میزان تورم، این افزایشها تنها کفاف پرداخت افزایش حقوق را داده است؛ اتفاقی که در دانشگاهها نیز وضعیت مشابهی دارد.
فقط 2 درصد کل بودجه یک دانشگاه
این قصه تلختر هم میشود وقتی بشنویم که دکتر صالحی در گفتوگو با جامجم میگوید: «واقعا باورکردنی نیست که بعضی از دانشگاههای بزرگ و مطرح، فقط ۲درصد از کل بودجه را به پژوهش اختصاص میدهند. بقیه این بودجه صرف حقوق و مسائل خوابگاهها و دیگر هزینههای دانشگاه میشود». این را هم بشنوید که به گفته دکتر صالحی، متناسب نبودن بودجه های دانشگاه ها با ماموریتهایشان سبب شد بودجه پژوهشی برخی دانشگاهها در سال گذشته صفر و صرف پرداخت حقوقها شود. این را بگذارید کنار بودجههای پژوهشی دانشگاههای برتر جهان، که بعضا تا 41 درصد کل بودجه دانشگاه را شامل میشود و البته این حمایت و تجاریسازی تحقیقات دانشگاهی، سبب درآمدزا شدن این دانشگاهها هم شده است.
نگرانی از یک بحران
اما صحبتهای دکتر صالحی، یک زنگ خطر مهمتر را هم به صدا درآورده است. به گفته او بودجه خرید تجهیزات علمی کشور در سال 1400 و 1401 صفر بوده و این یعنی خطر بهروز نشدن تجهیزات علمی دانشگاهها و حتی تعمیرنشدن تجهیزات معیوب. معاون وزیر از ارسال نامه به دفتر رهبر معظم انقلاب و دفتر ریاست جمهوری برای یافتن راهکار تخصیص بودجه خرید تجهیزات هم خبر داده و معتقد است: «اگر این بودجه تزریق نشود، روند رو به رشدی که ایران در جهان داشته، ادامه نخواهد یافت».
چالش جدی تجاری سازی
البته تخصیص یافتن بودجه، پایان کار نیست و بعد از آن هم سد دیگری به نام مشکلات تجاریسازی وجود دارد. هرچند معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری طی سالهای گذشته تلاشهای گستردهای برای تجاریسازی ایدههای فناورانه و پژوهش محور شرکتهای دانش بنیان داشته است و همین دو روز قبل هم مدیرکل پشتیبانی فناوری و نوآوری وزارت علوم، از عملیاتی شدن ۲۰ طرح یارانه تجاریسازی به ارزش ۱۹ میلیارد تومان خبر داد، اما مشکلات تجاریسازی بیش از آن چیزی است که به این سادگی حل شود.
صنعت با دانشگاه همراه نیست
یکی از بزرگترین این مشکلات، قهر طولانی صنعت و دانشگاه است که با وجود فعال شدن دفاتر ارتباط با صنعت در برخی دانشگاهها، گویا این قهر همچنان پابرجاست. سند این ادعا هم صحبتهای اخیر محمد مقیمی رئیس دانشگاه تهران است که گفت: «ما هنوز مشکل قوانین ارتباطگیری با صنعت را داریم و صنعت هم باور ندارد که دانشگاه می تواند مشکلات را برطرف کند».
و به این دلایل واضح و روشن است که سهم قابل توجه ما از تولید علم در جهان و عمده پژوهشهای ما کاربردی نمیشود!
4 علت ناکارآمدی پژوهش ها در حل مسائل کشور
دکتر «لیلا سادات زعفرانچی» اگرچه این روزها معاون بررسیهای راهبردی در معاونت زنان و خانواده ریاست جمهوری است، اما سالها به عنوان پژوهشگر و استاد دانشگاه فعالیت کرده و هماکنون ریاست پژوهشکده اقتصاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را هم برعهده دارد. او در گفتوگو با خراسان، چهار چالش مهم در تجاریسازی شدن پژوهشها و اثرگذاری آن برای حل مسائل کشور را تشریح کرده است:
1. پژوهشگران کشور به آمارها و دادههای کامل، جامع و قابل اعتماد نیاز دارند اما فقدان دسترسی به این سامانهها سبب میشود ارتباط صحیح بین پژوهشها و مسائل کشور شکل نگیرد.
2. نیاز به یک واسطه گری داریم که بتواند نیازهای دستگاههای اجرایی را به اولویتهای پژوهشی پژوهشگاهها و پژوهشکدهها تبدیل کند. شاید ادعا شود چنین ارتباطی وجود دارد و علاوه بر اعلام نیازهای دستگاههای اجرایی، دورههای همکاری مشترک نیز تعریف شده اما این روند کارآمد نبوده و باعث شده است محققان ما به اهمیت و تاثیر واقعی اولویتهای پژوهشی مطرحشده اطمینان و باور کامل نداشته باشند.
3. سیستم ارزیابی و امتیازدهی به محققان و پژوهشگران باید به گونهای باشد که اثرگذاری تحقیقات آنها در حل مسائل محلی، استانی و ملی نیز مدنظر قرار بگیرد اما هماکنون چنین معیاری وجود ندارد و به همین دلیل پژوهشگران در همان مسیری حرکت میکنند که برایشان مزیتآور است.
4.ما در کشور دچار فقدان آینده پژوهی در حوزه مسائل پژوهشی هستیم و دستگاههای اجرایی زمانی سراغ محققان میروند که به دنبال یک راهکار فوری برای برونرفت از چالشهای پیش آمده باشند، در حالی که باید مشابه بسیاری از کشورهای جهان، برخی پژوهشکدهها و پژوهشگاههای کشور به طور خاص مسئول پژوهش در زمینه مسائل و مشکلات کشور باشند.