مانع مرگ ملی شدن صنعت نفت
گفتوگوی خراسان با دکتر موسی حقانی،استاد تاریخ معاصر درباره زندگی، زمانه و خدمات آیتا... کاشانی و نقش مؤثر او در برهههای حساس تاریخ ایران
جواد نوائیان رودسری – آیتا... کاشانی، مجتهد آگاه و مبارز، زاده تهران در سال 1264ش و درگذشته در همین شهر، به سال 1340 است. او را باید بدونتردید، یکی از تأثیرگذارترین شخصیتهای تاریخ معاصر ایران بدانیم؛ عالمی که در تمام عمرش، لحظهای مبارزه برای بیرون راندن استعمار از سرزمینهای اسلامی را ترک نکرد و در این راه، متحمل سختیهای فراوانی شد. آیتا... کاشانی در نهضت ملی شدن صنعت نفت، نقشی کلیدی و محوری داشت و به تعبیر دکتر موسی حقانی، معاون پژوهشی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آیتا... کاشانی قهرمان بیچون و چرای قیام 30 تیر 1331 بود.
امروز، سالروز آن قیام تاریخی و روز بزرگداشت آیتا... سیدابوالقاسم کاشانی است و به همین مناسبت، در گفتوگویی با دکتر موسی حقانی، به بررسی زندگی و زمانه آیتا... کاشانی پرداختهایم. آنچه در پی میآید، مشروح مصاحبه خراسان با این استاد تاریخ معاصر است.
چه ویژگیهایی باعث متمایز شدن شخصیت آیتا... کاشانی نسبت به دیگر علمای معاصر او میشود؟ آیا سوابق وی در مبارزات استعمارستیزانهاش در این تمایز نقش دارد؟
قطعاً همینطور است؛ ببینید، مرحوم آیتا... کاشانی از علمای مبارز تاریخ معاصر است که سابقه تکاپوهای ضداستعماری او به قیام مشهور 1920 عراق برمیگردد. وی از همان ابتدای قیام علیه استعمار انگلیس، در بینالنهرین، در کنار پدر عالم و مبارزش، مرحوم آیتا... سیدمصطفی کاشانی قرار گرفت؛ میدانیم که این عالم بزرگوار نیز، نقش بسیار مؤثری در قیام سال 1920 عراق داشت. آیتا... کاشانی از همان دوران جوانی، به دلیل شرایط موجود و تسلط اشغالگران انگلیسی بر بینالنهرین، به نبرد و مبارزه با استعمار رو آورد. او عالمی بود که از همان دوران جوانی، دیانت را از سیاست جدا نمیدانست و معتقد بود که به هر شکل ممکن، باید جلوی نفوذ استعمار در سرزمینهای اسلامی گرفته شود. یادمان باشد که قیام سال 1920 در عراق، باعث شد که این منطقه از چنگ انگلیسیها دربیاید؛ آنها میخواستند میانرودان را به مستعمره بزرگشان یعنی هندوستان، منضم کنند. هرچند که بعدها، استعمار با آوردن خاندان وابسته فیصل از حجاز به بغداد و روی کار آوردن آنها در عراق، سعی کرد نفوذ خودش را حفظ کند، اما باز هم قیام 1920، اثر خودش را گذاشت. تأثیر مبارزات آیتا... کاشانی در این برهه تاریخی، در عراق، چنان بود که انگلیسیها حکم اعدام او را صادر کردند و وی ناچار شد مخفیانه به ایران بیاید. بنابراین، آنچه میتوان درباره امتیاز شخصیت آیتا... کاشانی گفت، مربوط به پیشینه درخشان مبارزاتی اوست؛ وی شخصیتی دینی بود که افزون بر حضور معنوی در قیام، اسلحه به دست، در میدان جهاد حاضر میشد، یعنی تلاش عملی داشت و این نقطه بسیار مثبت و روشنی در سوابق آیتا... کاشانی است. دیگر اینکه آن مرحوم، در سراسر عمر، دمی از مبارزه با استعمار دست برنداشت؛ نه حکم اعدام، نه بازداشت در کمپ انگلیسیها بعد از شهریور 1320 و نه بازداشت و تبعید توسط قوامالسلطنه، قبل از آغاز ملی شدن صنعت نفت، باعث صرف نظر آیتا... کاشانی از مبارزه نشد و این هم از ویژگیهایی است که او را بین تعداد زیادی از علمای معاصرش، ممتاز میکند.
به موضوع قیام 1920 و نقش آیتا... کاشانی در آن اشاره کردید؛ میدانیم که او بعد از آن قیام ناچار شد به ایران بازگردد. این ایام مصادف با قدرت گرفتن رضاخان و نهایتاً به سلطنت رسیدن اوست. برخی مدعی اند که آیتا... کاشانی به دلیل عدم اقدام جدی علیه رضاشاه در دوران سلطنت وی، دستکم با شخص پهلوی اول مشکلی نداشته است. بر این تحلیل، چه نقدی میتوان وارد کرد؟
برای آنکه بتوانیم تحلیل و نقد درستی درباره این مسئله داشتهباشیم، اول باید شرایطی را که آیتا... کاشانی در آن قرار داشت، بررسی و تحلیل کنیم. او در حالی وارد ایران شد که حکم اعدامش را صادر کرده بودند و تحت تعقیب انگلیسیها قرار داشت. از طرفی، رضاخان در ابتدای کار و در آن مقطع – قیام 1920 عراق در سال 1299ش اتفاق افتاد – یعنی در سالهای نخست بعد از کودتا و حتی اوایل دوران سلطنتش، موضعی کاملاً نزدیک به جریانهای دینی میگرفت و چنین وانمود میکرد که مقیّد به شعائر دینی است؛ به دیگر سخن، هنوز موضع ضددینی رضاخان که بعداً به رضاشاه تبدیل شد، برای خیلیها معلوم نبود. مرحوم آیتا... کاشانی، در آن زمان، وضعیت ایران را با شرایط عراق مقایسه میکرد؛ در عراق دولتی سر کار آمده بود که آشکارا به انگلیس وابستگی تمام داشت و چنین وضعیتی در ظاهرِ وقایعِ ایران، قابل مشاهده نبود. رضاخان، هم ژست برقراری امنیت میگرفت و هم خودش را مدافع دین و تابع علما نشان میداد. به همین دلیل، برخی از علما، از جمله آیتا... کاشانی در ارزیابی اولیه خود، گمان میکردند که پهلوی اول میتواند یک حکومت قوی و مقتدر در ایران ایجاد و امنیت را هم برقرار کند. نکتهای که باید درباره آیتا... کاشانی به یاد داشتهباشیم، این است که او در آن زمان، بیشتر در جریان وقایع و رویدادهای عراق قرار داشت و به نظر میرسد که شناختش از ماهیت کودتای سوم اسفند 1299 و عوامل آن، کامل نبود؛ به همین دلیل، میتوان گفت موضعی که در ابتدای کار پیش گرفت، ناشی از آن ارزیابی و این عدم شناخت بود. دلیلی که میتواند صحت این تحلیل را تأیید کند، رویکرد آیتا... کاشانی بعد از آشکار شدن ماهیت ضددینی رژیم رضاشاه است؛ از زمانی که سیاستهای ضدمذهبی وی بروز پیدا کرد، آیتا... کاشانی در ردیف مخالفان سرسخت رضاشاه قرار گرفت و رفتهرفته، مخالفتهای او جنبه علنیتر پیدا کرد. این وضعیت را دیگر علما هم داشتند؛ حتی تعدادی از آنها، در تدارک برپایی قیامی بزرگ علیه رژیم پهلوی بودند. در آن زمان، آیتا... سیدابوالحسن اصفهانی و مرحوم علامه نائینی، به ایلات و عشایر پیغام فرستادند و قرار بود قیامی سراسری شکل بگیرد که بخشی از این قیام، همان قیام مرحوم حاجآقا نورا... نجفی اصفهانی بود. آیتا... کاشانی به ویژه بعد از واقعه کشف حجاب، موضع بدون تعارف و تُندی را در برابر رضاشاه اتخاذ کرد. مشهور است که وی، هر زمان از مقابل کاخ پهلوی میگذشت، به تقبیح تُند اعمال وی میپرداخت که البته، واکنشهایی را هم از سوی عوامل رژیم در پی داشت. گزارشهایی در اختیار داریم که آیتا... کاشانی عملاً با مأموران رضاشاه بر سر مسئله کشف حجاب درگیر شدهاست. بنابراین، میتوان تحلیلی را که درباره نوع رفتار آیتا... کاشانی بعد از بازگشت به ایران ارائه شدهاست، اینگونه نقد کرد.
میرسیم به قیام 30 تیر 1331 و نقش آیتا...کاشانی در آن. در این موضوع اتفاق نظر وجود دارد که قیام 30 تیر، ناجی نهضت ملی شدن صنعت نفت بود. تحلیل شما از نقش آیتا... کاشانی در این قیام چیست؟
اساساً مردمی شدن نهضت ملی شدن صنعت نفت، به واسطه حضور آیتا... کاشانی بود. چون جریان جبهه ملی و ملیّون، این ظرفیت را نداشتند که بتوانند مردم را به میدان مبارزه بکشانند؛ هنگامی که یک مجتهد شیعه در رأس نهضت قرار گرفت، این نهضت جنبه مردمی یافت و توانست به موفقیت برسد. اینکه دکتر مصدق در همان ابتدای کار، به سراغ آیتا... کاشانی رفت تا از وی پیامی مبنی بر تأیید نهضت بگیرد، خودش نشاندهنده این است که دکتر مصدق و دوستانش هم، به نقش محوری آیتا... کاشانی واقف بودند. آیتا... کاشانی محبوبیت بسیار گسترده و بالایی داشت؛ وقتی از تبعید لبنان بازگشت، مستقبلین او از فرودگاه مهرآباد تا پامنار تهران صف کشیده بودند. وی با اتکا به همین مقبولیت گسترده بود که توانست بسیاری از موانع را از پیش پای نهضت بردارد. یکی از این موانع که خطری جدی برای نهضت محسوب میشد، روی کار آمدن قوامالسلطنه، بعد از استعفای بدون مقدمه و اطلاع دکتر مصدق در تیرماه سال 1331 بود. وقتی دکتر مصدق استعفا کرد، دربار، انگلیس و آمریکا از این اقدام استقبال کردند و قوام را روی کار آوردند؛ او هم در مقابل نهضت، شمشیر را از رو بست و کلی خط و نشان کشید. این خط و نشانها، عملاً برای آیتا... کاشانی بود؛ چون در آن شرایط، دکتر مصدق به دلیل استعفا، اصلاً در میدان مبارزه قرار نداشت. آیتا... کاشانی میدانست که پشت قضیه روی کار آمدن قوام، آمریکا و انگلیس ایستادهاند و بقای او در قدرت، به معنای مرگ نهضت ملی شدن صنعت نفت است. به همین دلیل، آیتا... کاشانی محکم وارد معرکه مبارزه شد؛ مردم را دعوت به قیام کرد و ضمن تهدید شاه به سرنگونی، کفن پوشید و به میدان آمد و با این حرکت او، مردم تمامقد وارد مبارزه شدند. بنابراین، آیتا... کاشانی، بدون تعارف و تردید، قهرمان قیام 30 تیر سال 1331 است که درنهایت به بازگشت دولت دکتر مصدق و سقوط قوامالسلطنه انجامید؛ اما افسوس که نتایج این قیام تاریخی، در پی ایجاد شکاف در صفوف فعالان نهضت و جنگ نرم گسترده آمریکا و انگلیس در راستای ایجاد یأس و ناامیدی در جامعه و سیاهنمایی دستاوردهای نهضت، باقی نماند و با کودتای 28 مرداد 1332، از دست رفت.