نوائیان –  ماه ذی‌القعده به واسطه قرار داشتن روز ولادت باسعادت حضرت امام علی بن موسی‌الرضا(ع) و خواهر بزرگوارشان، حضرت فاطمه معصومه(س)، نزد همه شیعیان و به ویژه ما ایرانیان که سرزمین‌مان میزبان حرم مطهر آن بزرگواران است، قداست و محبوبیت خاصی دارد. ماه ذی‌القعده، از ماه‌های حرام است؛ ماه‌هایی که بر اساس دستور الهی، جنگ و ستیز در آن‌ها ممنوع می‌شود: «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ» (توبه - 36) در کتاب‌های ادعیه مشهور، مانند کتاب ارجمند «مفاتیح‌الجنان»، اعمال و دعاهایی برای درک بیشتر معنویت این ماه توصیه شده‌است؛ مانند نماز یک‌شنبه این ماه، روزه‌داری سه روزه، احیای شب پانزدهم، اعمال شب و روز بیست و پنجم ذی‌القعده، مشهور به «دحو الارض». یکی از اعمالی که در این ماه، با توجه به قرار گرفتن ولادت امام رضا(ع) در آن، توصیه شده، زیارت آن‌حضرت است که زائران، از دور یا نزدیک می‌توانند از فیض آن بهره‌مند شوند و در بین مؤمنان، به «روز مخصوص زیارتی امام رضا(ع)» شهرت دارد. درباره علت انتخاب این روز به عنوان روز مخصوص زیارتی، می‌توان به دو نکته روایی و تاریخی اشاره کرد.

نکته تاریخی: یکی از دلایل انتخاب این روز به عنوان روز زیارتی ثامن‌الحجج(ع) را، احتمال شهادت امام رضا(ع) در این روز می‌دانند. شیخ عباس قمی در «مفاتیح‌الجنان» به این نکته اشاره می‌کند، اما از آن رو که با توجه به موضوع کتاب، نیاز چندانی به عرضه سند نیست، برای آن مستندی ارائه نمی‌دهد. این در حالی است که می‌دانیم روز شهادت امام رضا(ع) در متون تاریخی و معتبر شیعه، مانند «الکافی» و «الارشاد»، ماه صفر و بر اساس گزارش‌های آثار علمای متقدم شیعه، مانند حسن بن موسی نوبختی در کتاب «فرق الشیعه»، روز پایانی این ماه تعیین شده و این انتخاب، مقبولیت عامه یافته است. اما نباید از یاد ببریم که متون تاریخی هیچ‌گاه از یکپارچگی در ارائه اخبار، به ویژه در اخبار جزئی، برخوردار نیست؛ چنان‌که مرحوم محمدتقی شوشتری، در کتاب «تَواریخِ النّبیِّ وَ الْآل»، قولی تاریخی را نقل می‌کند که بر اساس آن، شهادت امام رضا(ع) در آخر ماه ذی‌الحجه واقع شده‌است. درباره روز 23 ذی‌القعده نیز، روایتی داریم که نشان می‌دهد برخی از علمای شیعه، شهادت امام رضا(ع) را در این روز، محتمل دانسته‌اند؛ مثلاً علی بن یوسف حلی، عالم نامدار و شناخته‌شده شیعه در قرن هفتم، در صفحه 275 کتاب «العدد القویه»، آورده‌است که «روز 23 ذی‌القعده، روز شهادت مولای ما، ابی‌الحسن علی بن موسی الرضا است». هر چند که علی بن یوسف حلی برای این ادعا، سندی ارائه نمی‌کند، اما جایگاه والای او در میان علمای شیعه، این احتمال را که وی بدون اتکا به سند و روایتی، چنین نقل قولی را ارائه داده‌باشد، منتفی می‌کند. بنابراین، می‌توان این سخن شیخ عباس قمی، اعلی‌ا... مقامه را در مورد 23 ذی‌القعده، مستند به اقوال و مستندات پیشینیانِ قابل اعتماد دانست؛ هر چند که در مقام مقایسه، نمی‌تواند اعتبار ماه صفر و روز پایانی آن را داشته‌باشد.

نکته روایی: سید بن طاووس که رحمت و رضوان خداوند بر او باد، عالم بزرگ شیعه در قرن هفتم، در کتاب گرانسنگ «اقبال الاعمال»، (جلد اول، ص 310) گزارشی ویژه را درباره اهتمام شیعیان و به ویژه ایرانیانِ شیعه، به زیارت مرقد مطهر امام رضا(ع) در 23 ذی‌القعده آورده‌است. وی می‌نویسد: «و رأیت فی بعض تصانیف أصحابنا العجم رضوان ا... علیهم، أنه یستحب أن یزار مولانا الرضا علیه‌السلام یوم ثالث و عشرین من ذی‌القعدة من قرب أو بعد، ببعض زیاراته المعروفة»؛ در نوشته‌های برخی از دوستان عجم (ایرانی) ما، که رضوان خداوند بر آن‌ها باد، مشاهده کردم که زیارت ثامن‌الحجج(ع) در روز 23 ذی‌القعده، از نزدیک یا دور، با خواندن زیارتنامه‌های معروف، کاری مستحب است. این گزارش و مستحب بودن عمل زیارت در این روز که بار شرعی دارد، نشان‌دهنده آن است که برخی از علمای متقدم شیعه، به ویژه در ایران، با اتکا به احادیث و روایات در دسترس، زیارت امام رضا(ع) در روز 23 ماه ذی‌القعده را، عملی مستحب می‌دانستند و برای انجام آن، اقدام می‌کردند.

نتیجه‌ای که می‌توان از دو نکته بیان‌شده اظهار کرد، آن است که اولاً، 23 ذی‌القعده، به عنوان روز مخصوص زیارتی امام رضا(ع)، از دیرباز مورد توجه شیعیان، به ویژه شیعیان مقیم ایران بوده‌است و آن‌ها، از راه‌های دور و نزدیک، خود را در چنین روزی به مشهد می‌رساندند و در صورت عدم امکان تشرّف، با خواندن زیارتنامه در محل سکونتشان، به «زیارت از بعید» اقدام می‌کردند. ثانیاً، روز 23 ماه ذی‌القعده را، با توجه به گزارش تاریخی و روایی و همچنین، اهتمام گذشتگان که عموماً مؤمنانی معتقد و صدّیق بوده‌اند، می‌توان دارای پشتوانه مستند دانست. این بود آن‌چه می‌شد درباره چرایی انتخاب روز 23 ماه ذی‌القعده، به عنوان روز مخصوص زیارتی امام رضا(ع) به شما خوانندگان ارجمند، ارائه کنیم. 

 

 زیارت، یک حرکت توحیدی است؛ این‌که تو به دیدار کسی بروی که در وجودش، منیّت معنایی ندارد، از گناه دور است و در بندگی حضرت حق، به عالی‌ترین مقام ممکن رسیده، تا جایی که توحید در ذره‌ذره وجودش، در همه رفتار و سیره‌اش متجلی است و با زیارت او، جز یاد پروردگار در قلبت بروز پیدا نمی‌کند، چه معنایی جز اقدام به حرکت در مسیری دارد که درجه خلوص توحید را در وجود تو، گام به گام می‌افزاید و ارادت تو را به حضرت حق، افزون و افزون‌تر می‌کند؟ امروز، روز زیارتی امام رضا(ع) است؛ البته اگر بخواهیم از منظر دقیق‌تر بنگریم، هر روز، روز زیارت ولی‌خداست؛ اما متون دینی و روایی ما به بیست و سوم ماه ذی‌القعده، مُهر روز زیارتی مخصوص ثامن‌الحجج(ع) را زده‌اند تا اگر غافلیم، اگر گرفتاریم یا اگر به هر دلیلی، از حرم او و سایه‌سار معنوی و روحانی‌اش فاصله گرفته‌ایم، از دور یا نزدیک، دست ارادت بر سینه بگذاریم و از سویدای دل بگوییم: «السلام علیک یا علی‌ بن موسی‌الرضا(ع)». امروز، بسیاری از ما، از دور یا نزدیک، زیارتنامه به دست، متوجه مشهدالرضا هستیم و رجاء واثق داریم که حضرت حق، از سر لطف و کَرَمش، زیارتمان را قبول می‌فرماید و امام(ع)، از سر عنایت، دعای رحمت خود را شامل حالمان می‌کند. از درگاه کریمان، البته چنین توقعی زیاد نیست؛ اما کیست که نخواهد بر سر این سفره رحمت، از موهبت و نعمت تمام برخوردار باشد و از این زیارت، توشه‌ای بردارد که عمری ضامن سلامت این دنیا و در آن جهان، بهانه رحمت و مغفرت الهی شود. ضرورت بیشتر دانستن از مفهوم زیارت، آن هم در این روز، باعث شد که با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد رضایی تهرانی، مدرس حوزه و دانشگاه و کارشناس مذهبی، به گفت‌وگو بپردازم و آن‌چه در پی می‌آید، حاصل این گفت‌وگوست.

هدف زیارت، رسیدن به قله توحید است

حجت‌الاسلام رضایی تهرانی، سخن را با بحثی عمومی درباره مفهوم و ماهیت زیارت آغاز می‌کند و ابتدا به این مسئله مهم می‌پردازد که نگاه به زیارت در فرهنگ شیعی، چگونه نگاهی است؟ وی می‌گوید: علی‌رغم این‌که برخی جریان‌ها، مانند جریان وهابیت، بر اساس یک تفکر وارداتی، به دنبال این هستند که زیارت را به عنوان عاملی در مسیر انحراف از آموزه‌های دینی و مفهوم عالی توحید جلوه بدهند، در تفکر مبتنی بر «ثقلین» (قرآن و عترت) و آموزه‌های وحیانی، کاربرد اصلی زیارت، رساندن انسان به قلّه توحید است؛ البته به شرط آن‌که در انجام آن، آموزه‌های الهی را مدنظر قرار دهیم. زیارت در آموزه‌های وحیانی، دیدار با اولیای خداست، آنان که به تعبیر قرآن «أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» (آل‌عمران - 169) هستند؛ زنده‌اند و در اوج مقام قرب الهی جا دارند. ما در زیارت به دیدار کسانی می‌رویم که در مقام بندگی و نزدیکی به حق‌تعالی، به درجه‌ای رسیده‌اند که در وجودشان، نشانی از منیّت نیست و به همین دلیل، آن‌چه جلوه‌گر می‌شود، انوار جان‌بخش حق‌تعالی است. به همین دلیل است که وجود مقدس امام هادی(ع) در زیارت «جامعه کبیره» به ما آموزش می‌دهند هنگام زیارت، این حقیقت را بر زبان آوریم: «مَنْ والاکُمْ فَقَدْ والَى اللّهَ، وَمَنْ عاداکُمْ فَقَدْ عادَى اللّهَ، وَمَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللّهَ، وَمَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللّهَ»؛ کسی که ولایت شما را دارد، ولایت خدا را دارد، کسی که با شما دشمنی می‌کند، در حقیقت با خدا دشمنی می‌کند و... ؛ یعنی شما در جایگاهی قرار گرفته‌اید که هیچ نشانی از  منیّت‌ها و امیال نفسانی در وجودتان نیست و هر چه هست، تجلی خداست. به همین دلیل است که می‌بینید در آموزه‌های اهل‌بیت(ع)، پاداش رفتن به زیارت معصومین(ع) با آثار و برکات اعمال مشهور توحیدی سنجیده می‌شود؛ این مسئله، بسیار ظریف و زیباست. در روایات ما، ارزش‌گذاری زیارت رفتن، با حج عمره ارزیابی می‌شود. مثلاً روایتی از امام جواد(ع) داریم که پاداش زیارت پدر بزرگوارش را معادل هزار هزار حج عمره ذکر کرده‌اند و این می‌تواند برای کسانی که می‌خواهند مفهوم زیارت را در آموزه‌های اهل‌بیت(ع) بشناسند، یک راهنمای عالی باشد.

زیارت درجات مختلف دارد

این کارشناس مذهبی با اشاره به این‌که زیارت آداب و شرایط خاص خود را دارد، تأکید می‌کند: شما در روایت‌های مختلف، پاداش زیارت را، متنوع می‌بینید؛ مثلاً یک‌جا ثوابی معادل یک حج عمره دارد و جای دیگر، صد حج عمره و همین‌طور... این تفاوت پاداش، مربوط به اصل عمل نیست، بلکه به تفاوت زائران، شرایط آن‌ها و آدابی که رعایت می‌کنند بازمی‌گردد. هرقدر انسان پاک‌تر و نورانی‌تر و با آداب ظاهری و باطنی کامل‌تر به زیارت مشرف شود، بیشتر از این ظرفیت بهره می‌برد. وی به وجه دیگری از مفهوم زیارت نیز، اشاره می‌کند و می‌گوید: نکته دیگر این‌که باید همیشه یادمان باشد ما با زیارت اولیای الهی، لطفی به آن بزرگواران نمی‌کنیم؛ آن‌ها انسان‌های متصل به لطف الهی هستند و در اوج عظمت بندگی قرار دارند؛ این ما هستیم که با زیارت، فیض و لطف دریافت می‌کنیم. در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم: «جَعَلَ صَلاتَنا عَلَیْکُمْ، وَمَا خَصَّنا بِهِ مِنْ وِلایَتِکُمْ، طِیباً لِخَلْقِنا، وَطَهارَةً لِأَنْفُسِنا، وَتَزْکِیَةً لَنا، وَکَفَّارَةً لِذُنُوبِنا»؛ ما در زیارت شما، طهارت ظاهری و باطنی، زیبایی ظاهری و باطنی و آمرزش گناهان و فیض دریافت برکت‌ها را از شما دریافت می‌کنیم.

چرا بر زیارت امام رضا(ع) بیشتر تأکید می‌شود؟

در بین ائمه معصومین(ع)، بر زیارت امام رضا(ع) بیش از دیگران تأکید شده‌است. علت این مسئله را از حجت‌الاسلام رضایی تهرانی می‌پرسم و او پاسخ می‌دهد: این مسئله به دلیل جایگاه زمانی و مکانی آن‌حضرت در سلسله ائمه معصومین(ع) است. ببینید، بعد از رحلت حضرت ختمی‌مرتبت(ص) تا آغاز دوران امامت امام رضا(ع)، اتفاقات و جریان‌های زیادی در حوزه حکومت بر جامعه اسلامی افتاد. خط امامت که در واقع تبیین‌کننده جریان غدیر بود، می‌کوشید این مسیر روحانی را زنده نگه دارد و چنین نیز شد؛ اما در آن بین، جریان‌هایی مانند واقفیه هم در میان شیعیان به وجود آمد؛ افرادی پیدا شدند که مدعی توقف امامت در یکی از ائمه معصومین(ع) بودند؛ این‌چنین شد که گروه‌هایی مانند کیسانیه، فَطَحیه، اسماعیلیه و... به وجود آمدند. اما بعد از شهادت امام‌رضا(ع) با توجه به موقعیت پیش‌آمده و البته، تلاش‌های امام و پدران بزرگوارش علیهم‌السلام، دیگر انشقاق یا انحرافی در میان شیعیان پیدا نشد و به همین دلیل، کسی که امامت امام رضا(ع) را بپذیرد، در واقع امامت همه ائمه معصومین(ع) بعد از ایشان را هم قبول دارد. این‌ نکته‌ای است که باید آن را در حاشیه بررسی حدیث مشهور «سلسلةالذهب» مورد توجه قرار داد؛ امام(ع) در پایان آن حدیث نورانی، می‌فرمایند «بشرطها و أنا من شروطها»، ورود به قلعه توحید شرطی دارد که آن شرط، پذیرش امامت و ولایت من است.

توصیه‌هایی به زائران ثامن‌الحجج(ع)

صحبت با حجت‌الاسلام رضایی تهرانی به موضوع ایام زیارت امام رضا(ع) و ضرورت و لوازم اثربخش بودن این زیارت می‌رسد. او می‌گوید: در ایام سال، به غیر از صورت عام زیارت ثامن‌الحجج(ع) که همیشه وجود دارد و باعث عنایت و برکت است، فضاهای خاصی هم برای اهتمام و توجه بیشتر به زیارت آن‌حضرت پیش‌بینی شده که از جمله آن‌ها سفارش به زیارت در ماه رجب و 23 ذی‌القعده ‌است که مطابق برخی روایات، این را روز شهادت امام رضا(ع) نیز می‌دانند و با عنوان روز مخصوص زیارتی شناخته می‌شود. منتها موضوعی که زائران عزیز آقا علی بن موسی‌الرضا(ع) باید به آن توجه ویژه داشته باشند، به‌خصوص در ایامی مانند 23 ذی‌القعده، برقراری ارتباط قلبی و فکری با امام(ع) است. منظورم این است که زائر نباید به زیارت فیزیکی و حضوری بسنده کند. یکی از بزرگان می‌گفت: برخی از افراد خودشان را به زور هواپیما به داخل مسجدالحرام می‌اندازند! جسمشان دور خانه خداست، اما روحشان جای دیگری است. برخی عزیزان به زیارت مشرف می‌شوند، اما انگار حضرت را فقط در محدوده ضریح یا نهایتاً محدوده حرم مطهر می‌بینند؛ از در که بیرون می‌آیند، با همان روش و ظاهری رفتار می‌کنند که پیش از آن داشته‌اند. بارها خوانده‌ایم و شنیده‌ایم که «دیدم همه جا بر در و دیوار حریمت / جایی ننوشته است گنهکار نیاید»؛ این عین حقیقت است، اما آیا زائری که گنهکار وارد این حریم مبارک می‌شود، باید گنهکار از آن بیرون بیاید؟! آیا قرار است همان‌طور که آمده بود، برگردد؟ اگر چنین است، این چگونه زیارتی است؟ وقتی انسان وارد دریای موّاج رحمت الهی می‌شود، باید تن و دل را از گناه بشوید و پاکیزه بیرون بیاید و اگر غیر از این باشد، پیداست که از آن فیض قدسی، بهره‌ای نبرده است.