هاجر فرخ نژاد - هویت یابی خراسان جنوبی بر نقشه ایران  وارد چهارمین سال از دهه دوم تشکیل خود می شود .در سال هایی که از استقلال  و انتزاع این استان نوپا می گذرد هرچند تلاش و همت ها مضاعف شده است و مسئولان هم هر آن چه در توان داشته اند برای رشد، پیشرفت و توسعه این نهال تازه ریشه دوانده گذاشته اند اما  هنوز تا رسیدن به آن چه به عنوان مدینه فاضله در نزد مردم این استان یاد می شود، فاصله زیادی است.

حال سوال این جاست که چرا این نهال تازه نتوانسته به آن چه جایگاه و حق اش بوده است، دست یابد؟ یا این که چه موانعی بر سر راه توسعه این خطه کویری قرار داشته است ؟

تعریفی که رئیس سازمان بسیج سازندگی خراسان جنوبی از توسعه ارائه می دهد با آن چه از آن به عنوان پیشرفت می توان یاد کرد، متفاوت است زیرا توسعه ابعاد خشک و فیزیکی یک فعالیت را در برمی گیرد در حالی که پیشرفت یعنی فعالیتی که بر آن روح حاکم است. به عبارت دیگر توسعه یعنی بهره مندی از زیرساختی مانند راه آهن اما پیشرفت شامل مسائلی مانند همبستگی، مشارکت، همدلی، نشاط و رو به جلو بودن است که برای خراسان جنوبی در سال های پس از استقلال باید واژه پیشرفت را به کار برد.

مهندس« محمد زهرایی» به جنبه ها و مؤلفه هایی که می توان از آن به عنوان پیشرفت در استان یاد کرد اشاره  می کند و به طور مشخص هم بیرجند مرکز استان را مثال می زند که بعد از استقلال به معنای واقعی شهر شد و رنگ و بوی شهری به خود گرفت.به گفته وی با هویت یابی خراسان جنوبی، این استان در پایتخت در کمیسیون ها و تشکل های مختلف صاحب کرسی شد و همین که برای خراسان جنوبی یک صندلی در مرکز گذاشته شده و وقت هم گذاشته اند یعنی دیده شده است اما این که خود را چه طور نشان دهد، بستگی به استان دارد.

دلایل پیشرفت نکردن

این مقام مسئول پرسش مطرح شده در زمینه رسیدن به پیشرفت را در سال های پس از استقلال این گونه پاسخ می دهد که آن چنان که باید و شاید به این مؤلفه دست نیافته ایم. برای برون رفت از این فضای حاکم  باید مردم، نخبگان و استادان دانشگاه ها پای کار بیایند و مطالبه گری کنند و از سویی  مدیران، قد مدیریت خود را افزایش دهند، به لابی گری و چانه زنی قبل و بعد از تصویب قانون اعتقاد پیدا کنند، مدیر استانی باشند نه مدیر وزارتخانه ای که سرجمع این راه و روشی برای پیشرفت و توسعه استان می شود .

لزوم چند متغیر کلان

«صحبت از توسعه مناطق که  به میان می آید آن هم در کلان کشور باید هر نقطه ای در چند متغیر کلان حرفی برای گفتن داشته باشد. شاید خیلی ها بگویند که بعد از استقلال خراسان جنوبی، شاهد پیشرفت های زیادی در استان در حوزه ساخت و سازها بوده ایم اما این ها نمی تواند نشانه پیشرفت باشد زیرا خروجی ها ،  آن هم در موضوعی با عنوان حساب های منطقه ای است.» عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند با بیان این مطلب دیدگاهش را به لحاظ علمی این طور مطرح می کند که در مسئله حساب های منطقه ای آن چه مهم و قابل استناد است،  این است که هر نقطه ای چه کارکردهای اقتصادی دارد و خروجی آن در کشور به لحاظ کمیت چیست؟

دکتر «مهدی وفایی فرد» می افزاید:باید خراسان جنوبی در چند شاخص کلان که از آن به عنوان تولید ناخالص داخلی یا همان جی. بی. تی. آر یاد می شود حرفی برای گفتن داشته باشد اما با این که 13 سال از استقلال خراسان جنوبی می گذرد، همچنان این استان کمتر از نیم درصد را از شاخص مد نظر به خود اختصاص داده است.این شاخص نشان دهنده این است که خراسان جنوبی دراین سال ها پیشرفت نداشته است و همچنان سرجای اول هستیم.

فاصله تا ایده آل ها

رئیس مجمع نمایندگان استان هم با اشاره به محرومیت های خراسان جنوبی در همه حوزه ها به ویژه بخش های زیرساختی اذعان می کند: هرچند برای رفع چالش های زیرساختی تلاش می شود اما چون عمق محرومیت ها زیاد است تا رسیدن به ایده آل ها فاصله داریم و باز هم بعد از تقسیم، خراسان جنوبی سومین استان پهناور ایران است.

حجت الاسلام«عبادی» با بیان این که هرچند بعد از تقسیم، گام های زیادی برای رفع محرومیت های استان در حوزه های زیرساختی برداشته شده است، می افزاید: خراسان جنوبی با ایده آل ها فاصله دارد اما استقلال سبب شده تا این استان بتواند مجوز ردیف های اعتباری مستقل را در حوزه های مختلف دریافت کند.

میانگین شاخص توسعه محقق نشد

نماینده مردم فردوس، سرایان، بشرویه و طبس در مجلس نیز هرچند اجرایی شدن طرح تقسیم استان خراسان را کار بسیار خوبی می داند که خیلی تاثیرگذار بود اما بر این عقیده است که عمق محرومیت ها و کمبود زیرساخت ها به حدی است که اکنون پس از گذشت 13 سال از استقلال، هنوز خراسان جنوبی به معدل و میانگین شاخص توسعه در کشور نرسیده و نتوانسته است جایگاه خود را در کشور تثبیت کند.دکتر «امیرحسنخانی» می افزاید: اگر شاخص های مورد نیاز استان تهیه شود، هر استانداری که در استان حضور داشته باشد با یک شاخص، استان را تحویل می گیرد و با یک شاخص محقق شده هم تحویل می دهد اما تاکنون چنین اتفاقی نیفتاده است.

چرا پیشرفت نکردیم؟

حال با این سخنان ، پرسش دیگری نیز در زمینه توسعه این منطقه از شرق کشور مطرح است، این که چرا با آن که خراسان جنوبی در زمینه ذخیره های معدنی، محصولات خاص و مزیت دار کشاورزی، گردشگری، انرژی های تجدید پذیر و پاک و... در کشور و حتی جهان جایگاه ویژه ای دارد، باز هم ریل گذاری  توسعه در این خطه کند است و همچنان در رده های پایین جدول قرار دارد و چه طور می تواند گام در راه پیشرفت بگذارد؟

آن طور که رئیس سازمان بسیج سازندگی به «خراسان » می گوید: برای این که خراسان جنوبی بتواند قدمی در راه توسعه و آبادانی بردارد باید به دنبال مسائل اساسی باشد اما چون محور توسعه در استان  نداریم، همیشه یک جای کار لنگ می زند و این محور هم شامل افرادی متخصص و متعهد با مقبولیت و محبوبیت است.

یک کلام واحد

از نظر مهندس«محمد زهرایی» باید برای پیشرفت استان همه یک حرف واحد بزنند یعنی مسئولان در خارج از خراسان جنوبی یک سخن و کلام واحد از استان بشنوند. اما به نظر هنوز در خارج از استان یک صدای واحد به گوش مسئولان نرسیده است و هر کس به سمتی حرکت می کند.

تا زمانی که به گفته این مقام مسئول در مسائل اساسی استان به یک اتفاق نظر واحد نرسیم، نمی توان برای توسعه و پیشرفت آن راه به جایی برد.به علاوه باید راه های بلند و کوتاه مدت دست یابی به خواسته و مطالبه واحد استان نیز معلوم و مشخص باشد.وی اذعان  می کند، تاکنون این اتفاق در خراسان جنوبی رخ نداده  است پس باید مسئولان تمرکزشان را روی مسائل اساسی و حیاتی استان قرار دهند و آن را از مرکز مطالبه کنند.دیگر این که تامین آب برای خراسان جنوبی مسئله اساسی و مهم به حساب می آید به طوری که باید همه مسئولان دور هم جمع شوند و به یک نتیجه واحد در این زمینه برسند. یعنی مطالبه گری صحیح و درست و پیگیری انجام شود و از همه مهم تر عملیاتی شدن برنامه هاست.مسئله دیگر از نظر رئیس سازمان بسیج سازندگی استان، غفلت از ارزش افزوده محصولات خاص و مزیت دار ویژه این استان نظیر زرشک، زعفران و مواد معدنی است  که به طور خام از خراسان جنوبی خارج می شود و آورده چندانی نصیب کشاورزان و معدن داران خراسان جنوبی نمی شود و فقط زحمت کاشت، داشت و برداشت به گردن آن هاست .

ظرفیت ناشناخته گردشگری

به گفته وی دیگر ظرفیت ناشناخته استان که اکنون تا حدودی درباره آن سخن به میان می آید، گردشگری است  و خراسان جنوبی می تواند در این زمینه یک قطب باشد. مگر جمعیت استان چقدراست؟ اگر به این ظرفیت توجه شود، می توان تمام درآمد سرانه استان را فقط از طبس نقد کرد.آن قدر نقاط بکر و دست نخورده گردشگری و تاریخی در استان داریم که برای گردشگران داخلی و خارجی جالب است و انتظار دیدن آن را دارند اما هیچ گاه از این ظرفیت استفاده نشده و مغفول مانده است.دیگر قابلیت خراسان جنوبی انرژی های پاک و تجدید پذیر آن مثل آفتاب و باد است اما هنوز به توفیق چندانی در استفاده از این منابع خدادادی و ارزان هم دست نیافته ایم.به اذعان وی خراسان جنوبی ظرفیت های فراوان و دست نخورده زیادی دارد اما چون به دنبال بهره مندی از آن نرفته، نتوانسته است از این قابلیت ها بهره چندانی به نفع توسعه و آبادانی خود ببرد.

محروم از زیرساخت ریلی و هوایی مطلوب 

مسئله مهم دیگر این که خراسان جنوبی تا زمانی که در زیرساخت هایی مانند خطوط ریلی  و هوایی با مشکل مواجه باشد و این نیازها برای سرمایه گذار فراهم نشود که صبح با پرواز به استان سفر کند  و ظهر برگردد و زمینه انتقال محصولات استراتژیک و معدنی استان به دیگر نقاط به وسیله قطار فراهم نباشد، نباید انتظار داشت فردی خراسان جنوبی را به عنوان نقطه هدف سرمایه گذاری انتخاب کند. 

فرصت مغفول مرز

اما آخرین ظرفیت و قابلیت بسیار زیاد خراسان جنوبی  که مغفول مانده فرصت مرز است . جالب این جاست که دیگر استان ها بازارچه ایجاد می کنند اما در خراسان جنوبی مبادی ورودی استان به کشور افغانستان تعطیل می شود به  طوری که با تعطیلی این مبادی تجاری روز به روز بر صف طویل کامیون ها در مرز ماهیرود افزوده می شود. به اذعان وی دراین سال هایی که از استقلال استان گذشته  است به آن چیزی که باید به آن می رسیدیم، نرسیده ایم زیرا از ظرفیت های استان آن چنان که باید استفاده نکرده ایم.عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند هم می گوید: بیش از 13 سال است که از تقسیم استان خراسان و تشکیل خراسان جنوبی می گذرد و این دوره  مقارن با فاز آرایی سند چشم انداز 20 ساله کشور است که در این زمینه سیاست های اقتصادی کشور در تدوین و تصویب قوانین پایین دستی سند چشم انداز به ویژه قوانین برنامه توسعه چهارم(84-88) و پنجم (90 -94) و نیز سیاست های ابلاغی اصل 44 قانون اساسی ملزم به گنجاندن مواد قانونی تسهیل و تسریع کننده دست یابی به اهداف سند چشم انداز به ویژه از حیث ایجاد توسعه متوازن منطقه ای و کاهش شکاف های منطقه ای است.به گفته دکتر «وفایی فرد »در همه این موارد بر سازمان دهی فضایی و توزیع جغرافیایی جمعیتی و فعالیت متناسب با مزیت های نسبی در منطقه، تمرکز زدایی، تفویض بیشتر اختیارات به استان ها، سامان دهی نظام هزینه، درآمد استانی، آمایش سرزمین و توسعه متوازن و در یک کلام تعادل های فضایی و جغرافیایی و رفع نابرابری ها تاکید شده است.به علاوه برای ارزیابی تحقق اهداف برنامه های توسعه ملی، بررسی شاخص های کلیدی اقتصادی و اجتماعی استان های کشور ضرورت دارد. همچنین شاخص هایی نظیر میزان ارزش افزوده در بخش های عمده اقتصادی، تولید ناخالص داخلی استان ها، تولید سرانه استانی، ارزش افزوده فعالیت صنعتی کارگاه های صنعتی که 10 نفر کارگر دارند، نسبت منافع به مصارف بانکی، شاخص کل بهای کالاها و خدمات، مابه التفاوت درآمد و هزینه خانوار و... نیز می تواند تصویر مناسبی از وضعیت استان ها به دست دهد.این کارشناس ادامه می دهد: معنی تحلیل و نتیجه گیری از این شاخص های استنتاجی این است که به هر میزان که استانی ضمن در اختیار داشتن سطوح مناسبی از سرمایه های مدیریتی، انسانی، سازمانی، مالی، اطلاعاتی، اجتماعی و... فضای کسب و کار مساعدتری داشته باشد، ارزش افزوده بیشتری در بخش های اقتصادی و در نتیجه سهم بیشتری از تولید ناخالص داخلی ملی خواهد داشت و با معرفی فرصت های مناسب سرمایه گذاری خود، موجب تزریق جریان سرمایه به داخل استان می شود و بالطبع میزان درآمد کل خانوارهای آن افزایش و با کاهش فقر، میزان رفاه عمومی ارتقا می یابد.وی می‌افزاید: در چنین شرایطی بنگاه های اقتصادی و تولیدی متعددی شکل می‌گیرند و رونق می یابند و فضای مساعد کسب و کار فراهم می آید، نرخ مشارکت اقتصادی و نرخ اشتغال افزایش و زیرساخت ها توسعه می یابد و شبکه های متنوع توزیعی، تولیدی و اجتماعی شکل می گیرد و در نهایت پویایی و رونق لازم اقتصادی استان شکل می گیرد.

مناطق ویژه تخصصی

استاندار هم درجلسه بررسی طرح آمایش استان که چندی پیش برگزار شد بر اهمیت توجه به قابلیت های خراسان جنوبی تاکید کرد.«مروج الشریعه» بر این عقیده است که  با توجه به استعدادهای طبیعی منطقه و وجود برخی محصولات کشاورزی و صنایع خاص در استان، مدیران بخش های اقتصادی می توانند به توسعه مناطق ویژه تخصصی به عنوان یک راهبرد اصلی توسعه توجه جدی کنند.به علاوه در مطالعات آمایش استان باید تامین آب شرب، صنعتی و معدنی استان پیش بینی شود. همچنین در این مطالعات علاوه بر تامین آب شرب استان، باید تمهیداتی پیش بینی شود تا آب مورد نیاز کشاورزی در بخش گلخانه با کشت گیاهان اقتصادی و توجیه دار و همچنین آب مورد نیاز صنعت و معدن استان نیز از طریق منابع آبی داخل یا خارج از کشور تامین شود. دیگر این که با توجه به وجود مناطق مستعد جغرافیایی برای احداث مناطق ویژه تخصصی در حوزه های معدنی، انرژی های نو و ... شناسایی بهترین نقاط و بررسی نحوه سرمایه گذاری در این بخش ها در استان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.«مروج الشریعه» افزود: توجه ویژه و برنامه ریزی لازم درزمینه استفاده بهینه از ظرفیت  میلیونی عبور زائران امام هشتم(ع) از این منطقه و سهم اقتصاد خراسان جنوبی از بازار موجود در این بخش که شامل سوغات و محصولات خاص منطقه می شود، نیز باید مد نظر مسئولان امر قرار گیرد. بهره گیری از ظرفیت اقتصادی کویرنیز از تاکیدات استاندار به مسئولان بود.