دانش پور- سلامت زنان و مادران به عنوان یکی از ارکان اصلی خانواده  و از شاخص های مهم سلامت جامعه شناخته می شود چرا که بدون شک در صورت  به خطر  افتادن سلامت این قشر، وضعیت سلامت اعضای دیگر خانواده و در نهایت سلامت اعضای جامعه  در معرض تهدید قرار می‌گیرد. به خصوص آن که زنان و مادران همواره نقش پشتیبان و حمایت کننده برای اعضای خانواده دارند. دستگاه های مختلف در کشور وظیفه دارند تا با تامین سلامت زنان و مادران، سلامت جامعه را بیمه کنند. در راس دستگاه هایی که وظیفه اتخاذ بهترین شیوه ها برای تامین سلامت روحی روانی و جسمی زنان را بر عهده دارند، وزارت بهداشت و درمان اصلی ترین وظایف را بر عهده دارد. معاونت زنان و خانواده ریاست جمهوری هم دیگر نهاد دولتی است که وظیفه حمایت از خواسته های زنان را به عهده گرفته است، هرچند در این بین نمی توان نقش برخی نهادهای فرهنگی را نیز نادیده گرفت. نهادهایی که با فرهنگ سازی سعی در انجام کارهایی پیشگیرانه و مقدماتی دارند با این باور که پیشگیری مهم تر از درمان است.

دغدغه های مادران

خانم احمدی مادر سه فرزند است و سال هاست که گرفتار بیماری روماتیسم است. وی معتقد است که اگر قرار است مسئولان کاری برای زنان انجام بدهند باید در حوزه  پیشگیری و آموزش باشد چرا که وقتی بیماری به سراغ زنان بیاید دیگر باید درد را تحمل کنند و فقط پزشکان می توانند مانع از افزایش روند بیماری شوند. وی ادامه داد: مراجعه به بیمارستان های دولتی یا مطب پزشکان خود درد دیگری است. برای حضور در بیمارستان ها باید یک روز تمام وقت بگذارید. پزشکان متخصص هم نرخ ویزیت سنگینی دارند. این خانم 45 ساله خاطرنشان کرد: البته تامین سلامت زنان تنها در حوزه درمان نیست. اختصاص مراکزی برای انجام ورزش یا ارائه آموزش هایی در حوزه بهداشت ، سلامت جسمی و روحی و روانی هم بسیار مهم است . چه بسا برخی از زنان به مشاوره روانی و روحی نیازمند باشند اما هزینه های مشاوره بسیار بالاست. زهرا که سرپرست خانوار و مادر دو فرزند نیز است می گوید: پس از زایمان دوم از افسردگی پس از زایمان رنج می بردم و هرگز نتوانستم از چنگ آن خلاص شوم. چون خودم و خانواده ام آن را جدی نگرفتیم، به تدریج افسردگی ام مزمن شد و مدت هاست که تاثیر آن را بر خانواده ام به خوبی می بینم و در پی رفع این مشکل هستم.مرجان که به تازگی زایمان فرزند دوم خود را به صورت اورژانسی و در بیمارستان دولتی انجام داده است، گفت: قرار بود زایمان من به صورت طبیعی باشد اما در روزهای آخر مشکلی پیش آمد که به توصیه دکتر ناچار به انجام سزارین شدم و این عمل برای من هزینه داشت در حالی که لازم است در چنین شرایطی که مادر مجبور به سزارین می شود خدمات دولتی شامل حال او بشود. وی البته از خدماتی که در بیمارستان دولتی به او ارائه شده بود ابراز رضایت کرد و گفت: بر خلاف آن چه که درباره کاستی ها در بیمارستان دولتی شنیده بودم، رسیدگی کادر درمانی و پزشکان خوب بود و حتی آن ها با وجود شلوغی مضاعف بیمارستان، به سوالاتی که داشتم به خوبی پاسخ دادند.

زنان آسیب پذیرتر از مردان در مقابل بیماری ها

پیشرفت قابل ملاحظه امید به زندگی و کاهش مرگ و میر مادران ایرانی موضوعی است که معاون امور زنان و خانواده ریاست جمهوری نیز با اشاره به آن گفت:  جنسیت یکی از عوامل موثر در سلامت است، زنان به لحاظ ساختار فیزیکی، روحی و روانی خود و به سبب گذراندن دوره های بلوغ، بارداری، زایمان، شیردهی و یائسگی تمایزاتی با مردان دارند که این موضوع تفاوت هایی را در زمینه بهداشت و سلامت زنان و مردان ایجاد می کند و توجه خاصی را می طلبد.شهیندخت مولاوردی افزود: زنان سردمداران حفظ سلامت و ترویج آن هستند و این مادر سالم و توانمند است که می تواند سلامت و نشاط را به جامعه تسری دهد. همچنین سلامت جامعه در گروی داشتن زنان سالم در همه ابعاد است چرا که آنان اولین مراقبان سلامت خانواده و جامعه محسوب می شوند.  وی با بیان این که مادران پایه های اصلی سلامت خانواده و محور اساسی سلامت، رشد، پویایی و اعتلای جامعه و نسل های آینده هستند، تصریح کرد: مزیت سلامت زنان به عنوان نیمی از جمعیت کشور، همچنین جایگاه والای آن ها در خلقت به ویژه در شکل گیری فرهنگ، تربیت و حفظ ارتقای سلامت خانواده و جامعه دارای نقش تعیین کننده ای است که این خود تحت تاثیر حقوق آنان در خانواده و اجتماع قرار می گیرد. بنابراین حصول اطمینان از سلامت زنان در ابعاد مختلف جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی و تامین نیاز‌های ویژه آن ها در هر دوره سنی با در نظر گرفتن نقش های جداگانه فردی، اجتماعی و خانوادگی شان اهمیت به سزایی دارد. مولاوردی گفت: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با حمایت از حقوق انسانی، اجتماعی و فرهنگی همه افراد اعم از زن و مرد، سلامت افراد را حق اساسی دانسته و تامین نیاز های سلامت آنان را تکلیف اصلی دولت شمرده است.وی افزود: منشور حقوق و مسئولیت های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز بر حق سلامت زنان در بهره مندی و دسترسی به خدمات و مراقبت های بهداشتی و درمانی مورد نیاز و با کیفیت مناسب تاکید می کند.مولاوردی اظهار کرد: بر اساس اطلاعات موجود نرخ مرگ و میر در جمعیت زنان کمتر از مردان و امید به زندگی در میان زنان نسبت به مردان بیشتر است اما زنان بر اساس آمار بهداشتی در مقایسه با مردان آسیب پذیری بیشتری در مقابل بیماری ها و سایر مشکلات خانوادگی و مسائل اجتماعی دارند که این موضوع سبب شده است شیوع برخی بیماری ها در میان زنان در مقایسه با مردان افزایش پیدا کند به طوری که زنان بیش از مردان دچار عوارض حاد، شرایط مزمن و معلولیت های کوتاه و طولانی مدت می شوند که باید به کیفیت زندگی آن ها توجه ویژه ای شود. وی بیان کرد: خوشبختانه سلامت زنان در ایران در دهه های اخیر ارتقای قابل ملاحظه ای داشته و شاخص ها و رویه های مثبتی مانند افزایش امید به زندگی ، کاهش مرگ و میر مادران، افزایش زایمان توسط افراد مجرب و ماهر، زایمان در بیمارستان یا مراکز بهداشتی، افزایش پوشش مراقبت های دوران بارداری، راه اندازی بیمارستان های دوستدار مادر و زایمان ایمن در حوزه سلامت زنان دیده می شود. وی گفت: دولت اجرای برنامه‌های سلامت زنان با رویکرد ترویج خودمراقبتی، تدوین و اجرای برنامه ارتقای سلامت زنان در محیط کار، توسعه و تقویت فعالیت‌های ورزشی زنان و ارائه خدمات پیشگیری اولیه و غربالگری بیماری‌ها و سرطان‌های شایع در زنان و هم‌افزایی اقدامات مرتبط با غربالگری بیماری‌های خاص زنان را در دستور کار قرار داده است. معاون امور زنان و خانواده رئیس جمهور افزود: با افزایش هم‌افزایی بین بخش‌های مختلف باید فعالیت‌های حوزه سلامت توسط بخش خصوصی و سازمان‌های مردم نهاد را هدفمند و از انجام اقدامات موازی پرهیز کرد.

70درصد خدمات درمانی برای مادران

این اظهارات و نگرانی های زنان در حالی مطرح می شود که به گفته محمد اسماعیل مطلق بیش از 70 درصد اقداماتی که در وزارت بهداشت ودرمان در بحث سلامت انجام می‌شود در حوزه زنان است و براساس سن و وضعیت فیزیولوژیک و فیزیوپاتولوژیک زنان بسته خدمتی به آ ن ها  ارائه می‌شود. مثلا یک بسته کامل خدمت برای زنان  یائسه تدوین شده و برای مردان نیز در دست انجام است. در بحث ازدواج نیز برای زنان بسته خدمتی طراحی شده است و آموزش‌های قبل از ازدواج برای زنان ارائه می‌شود. همچنین یک بسته خدمتی سواد سلامت داریم که هدف آن ارتقای سواد سلامت و پیشگیری از بیماری‌هاست.مطلق ادامه داد: برای زنان بسته‌های خدماتی پیش از دوران بارداری و زمان بارداری با عنوان مراقبت‌های ادغام یافته سلامت مادران طراحی شده که هدف آن ارتقای سلامت مادران باردار است. یکی دیگر از برنامه ها برای مادران باردار، واکسیناسیون آنفلوآنزا و آموزش‌های زایمان در مراکز بهداشتی درمانی، مراکز سلامت جامعه، پایگاه و خانه‌های بهداشت است که این آموزش‌ها، زنان باردار را برای زایمان در بیمارستان آماده می‌کند.

اهمیت افزایش سواد سلامت

 به گفته وی سیاست‌هایی که اجرا می شود بر اساس سه سیاست ابلاغی مقام معظم رهبری درباره سلامت، افزایش جمعیت و نرخ باروری بالای 1/2 و خانواده است.  بر اساس این سیاست‌ها بندهایی به‌طور ویژه به مادران توجه دارد .مدیر کل دفتر سلامت و جمعیت وزارت بهداشت درباره وضعیت غربالگری بیماری‌های زنان مثل انواع سرطان‌های زنان و ارزیابی پوشش این بیماری ها توضیح داد: غربالگری سرطان دهانه رحم و سرطان پستان به عنوان دو سرطان مهم زنان  از 30 سالگی شروع می‌شود.  در طرح تحول نظام سلامت و خدمات نوین سلامت برای آن برنامه غربالگری پیش‌بینی شده است و در خدمات نوین سلامت، غربالگری سازمان‌یافته همراه با تست‌های تکمیلی برای سرطان دهانه رحم پیش‌بینی شده است. وی خاطرنشان کرد: میزان بروز سرطان دهانه رحم در زنان ایران نسبت به سایر کشورهای دنیا به خصوص کشورهای پیشرفته بسیار کم است اما در زنان ایران در حال افزایش است. وی با اظهار امیدواری درباره این که زنان به اندازه کافی از برنامه سازمان‌یافته غربالگری استقبال کنند، گفت: افزایش استقبال نیازمند این است که سواد سلامت زنان درباره سلامت دهانه رحم افزایش پیدا کند و آموزش‌های لازم را ما به زنان بدهیم که مراجعات به‌موقع برای انجام غربالگری این سرطان داشته باشند به‌خصوص در صورت مشاهده علامت، برای تشخیص زودهنگام به‌موقع مراجعه کنند. به هر صورت اعضای گروه بهداشتی براساس دستورالعمل‌هایی که دریافت می‌کنند و پروتکل‌هایی که خدمات را تعریف کرده‌‌اند، می‌دانند که کدام گروه هدف را با چه فاصله زمانی برای انجام غربالگری دعوت کنند. این یک جریان دوسویه است که طرف دیگر مردم هستند و باید آگاهی‌های لازم برای مراجعات به ‌موقع را داشته باشند.

ضرورت تغییر سبک زندگی

اما این سوال مطرح است که هم اکنون بیشترین مشکلی که زنان ایرانی از لحاظ سلامت با آن مواجه هستند چیست ؟ مدیر کل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت در پاسخ به این پرسش گفت: در ارزیابی‌هایی که براساس شواهد ملی و  بین‌المللی برای زنان کشور (گروه سنی 30 تا 59 سال) انجام شده از جمله مطالعه بار بیماری‌ها، مطالعه نظام ثبت مرگ، مطالعه نظام ثبت سرطان، پروژه‌های مختلف و مطالعات بین‌المللی نشان می‌دهد که بیشترین گرفتاری زنان در این دوره سنی در هسته مرکزی آن، مسائل مرتبط با سبک زندگی است که همین سبک زندگی عامل خطری برای بسیاری از بیماری ها از جمله بیماری‌های غیرواگیر، سرطان‌ها و مشکلات یائسگی است در حالی که خیلی از موارد با شیوه زندگی درست قابل پیشگیری و درمان است. بنابراین با تمرکز روی سه مسئله اصلی که شامل تغذیه سالم، فعالیت فیزیکی مطلوب و مصرف نکردن دخانیات، الکل و مواد مخدر است بسیاری از مشکلات سلامت قابل کنترل است.وی ادامه داد: با تغییر کوچک در فعالیت فیزیکی، تغذیه و کنترل چاقی، بسیاری از بیماری‌ها از جمله چاقی و مشکلات تخمک‌گذاری کاهش می‌یابد که در صورت بی‌توجهی سندروم تخمدان پلی‌کیستیک را ایجاد می‌کند و منجر به ناباروری می‌شود. همچنین چاقی با بسیاری از سرطان‌ها، بیماری‌های غیرواگیر مزمن مانند دیابت، فشار خون بالا، چربی خون و بیماری‌های قلبی عروقی و سکته قلبی و مغزی و مرگ زودهنگام مرتبط است. در ایران هم فعالیت فیزیکی زنان و نیز شاخص‌های تن‌سنجی و چاقی شکمی مشکل دارد که یک عامل خطر برای بیماری‌های قلبی محسوب می شود. مطلق افزود: در این زمینه برنامه ما براساس سیاست‌های نظام جمهوری اسلامی مانند سند چشم‌انداز سال 1404، سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه سلامت، برنامه‌های جمعیتی و خانواده انجام می گیرد و براساس آن‌ها بسته‌های خدمت طراحی می‌شود. ایران عضو سازمان بهداشت جهانی و جزو منطقه مدیترانه شرقی است. برنامه‌هایی را که آن‌ها تدوین می‌کنند لحاظ می‌کنیم اما برنامه‌های ما بیشتر در چارچوب سبک زندگی اسلامی ایرانی است.

مشکل دیگر مادران

بر اساس لایحه برنامه ششم توسعه دولت مکلف شده است طبق‌ پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته تا سال 1400، مرگ مادران را به 15 فقره در صدهزار تولد زنده کاهش دهد و میزان مرگ کودکان را نیز تا این سال به 3/11 فقره در هر هزار تولد زنده برساند. این نکته ای است که رئیس اداره سلامت مادران وزارت بهداشت نیز به آن اشاره کرد و گفت: ترویج زایمان طبیعی یکی از حوزه‌های بسیار فعال به شمار می‌رود که برنامه تحول نظام سلامت نیز به آن می‌پردازد؛ به هر حال سزارین مرگ و میر مادران را افزایش می‌دهد و باروری مادران را محدود می‌کند. فرحناز ترکستانی افزود: بر اساس شاخص‌های بین المللی بناست در پایان برنامه ششم توسعه میزان مرگ و میر مادران را به ۱۵ در هر ۱۰۰ هزار نفر برسانیم و اداره سلامت مادران وظیفه ارتقای سلامت و کاهش مرگ و میر مادران باردار را که به دنبال حاملگی ایجاد می‌شود بر عهده دارد.وی ادامه داد: در راستای ارتقای سلامت مادران بحث سلامت مادران پرخطر را دنبال می‌کنیم به این شکل که این مادران قبل از بارداری ضمن مشاوره و مراقبت‌های لازم با سلامت به فرآیند بارداری وارد می‌شوند.در عین حال به گفته معاون درمان وزارت بهداشت درسال 95، 6 درصد سزارین‌ها در زایمان نخست کاهش پیدا کرده و در دولت یازدهم یک‌میلیون و 500 هزار زایمان رایگان صورت گرفته است.محمد  آقاجانی یکی از ضعف ها در حوزه بهداشت را بالا بودن شاخص سزارین اعلام کرد و گفت: به همین دلیل برنامه ریزی های چند لایه برای کاهش این شاخص انجام  شد و خوشبختانه با اقدامات صورت گرفته بیش از یک میلیون و 500 زایمان رایگان در بیمارستان های دولتی ثبت شد.وی اظهار کرد:  یکی از دلایلی که نتوانسته‌ایم نرخ سزارین را به سرعت کاهش دهیم این بود که با گستره‌ای از مادرانی که زایمان اول آن ها سزارین بوده مواجه هستیم و با اقدامات صورت گرفته امیدواریم در سال‌های بعد روند کاهشی شاخص سزارین را شاهد باشیم.در عین حال به گفته یک کارشناس حوزه سلامت در سال های گذشته  به سلامت باروری توجه نشده است. به گفته ذاکری معاونت بهداشت وزارت بهداشت به طرح‌های دیگر و بیماری‌های غیرواگیر توجه خاص دارد اما متاسفانه مادران باردار در این حوزه به حاشیه رانده شده‌اند و در مراکز جامع سلامت، مادران باردار خدمات بهینه و باکیفیت دریافت نمی‌کنند و این باعث نگرانی است چون بیشتر بیماری‌های غیرواگیر از دوره جنینی آغاز می‌شود. وی تاکید کرد: از آن جا که زنان ستون اصلی سلامت خانواده هستند در همه جای دنیا توجه ویژه‌ای به مسئله سلامت زنان می‌شود و در محور اغلب برنامه‌های نظام سلامت زنان مطرح هستند و برای تشخیص سلامت زنان شاخص‌هایی در نظر گرفته می‌شود که مهم ترین آن ها مرگ‌ومیر مادران باردار و امید به زندگی زنان است تا بتوان با این دو شاخص شرایط سلامت یک کشور را رصد کرد.