«بنی صدر از ظهور تا سقوط»، کتابی است که در آن به زندگی و اقدامات ابوالحسن بنی‌صدر، قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته شده است. نویسنده این کتاب، «فاطمه نظری کهره» و ناشر آن، مرکز اسناد انقلاب اسلامی است. یکی از مهم ترین فصل‌های کتاب، فصل پنجم آن است که به چرایی و چگونگی استیضاح بنی‌صدر و سپس فرار او از کشور اختصاص دارد.

 

جرج ناتانیل کرزن، از جمله سیاستمداران و مستشرقانی است که تا مقام وزارت خارجه انگلستان نیز ارتقا پیدا کرد. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، براساس اسناد تاریخی، وی نقشی اساسی در وزارت خارجه انگلستان، در زمینه پافشاری بر انعقاد قرارداد ۱۹۱۹، میان ایران و این کشور استعماری داشته است. فعالیت اصلی کرزن، تا پیش از به دست آوردن مناصب رسمی، ظاهراً جهانگردی بود و گاه، برای نشریات انگلیسی، مقاله و گزارش تهیه می‌کرد. جالب است که نخستین سفر کرزن به ایران هم، در کسوت خبرنگار بوده است. وی معتقد بود ایران، از جمله کشورهایی است که منابع اطلاعاتی انگلستان درباره آن بسیار اندک است و همین مسئله است که ضرورت سفر وی به ایران را از نگاه خودش، دوچندان می‌کند. کرزن پس از سیاحت بخشی از قفقاز، استانبول و مناطقی از ترکمنستان، از راه عشق‏‌آباد وارد خراسان شد و پس از گردش در چند شهر آن ایالت، به تهران رفت. وی توانست همراه نمایندگان سیاسی انگلیس در ایران، در یکی از آیین‌های سلام رسمی «ناصرالدین‌شاه» قاجار در کاخ گلستان حضور یابد. 

او پس از شش ماه توقف در ایران، اطلاعات مد نظرش را گردآوری کرد و بعد از بازگشت به انگلیس و تکمیل اطلاعات از دیگرمنابع، به تدوین معروف ترین اثر خود ، یعنی «ایران و قضیه‌ ایران»، پرداخت. کرزن، پله پله مراتب ترقی را در دستگاه سیاست خارجی انگلستان طی و دوباره به ایران سفر کرد. تفاوت سفر اول وی به ایران با سفر دومش، این بود که اگر وی بار اول صرفاً مشاهده‌گر و روایتگر وقایعی محسوب می‌شد که در ایران رخ می‌‌داد، این بار در مقام یک دیپلمات و سیاست گذار به ایران سفر می‌کرد. کرزن در این سفر و در راستای عملیاتی کردن اهداف استعمار انگلیس، تلاش کرد برای جلوگیری از نفوذ روس‌ها، حلقه‌ای در اطراف ایران تشکیل دهد و به همین دلیل، به سراغ شیوخ عرب حاشیه خلیج فارس نیز رفت و قراردادهای همکاری متعددی با آن ها امضا کرد و بسیاری از آن ها را تحت حمایت انگلیس قرار داد.

تلاش برای مستعمره سازی

در میان سیاستمداران انگلیسی، شاید بتوان معدود افرادی را مانند کرزن یافت که معتقد بودند باید تحت هر شرایطی، سلطه کامل انگلستان بر ایران حفظ شود و حتی، گسترش یابد. نمونه این مسئله را می‌توان در وقایع پس از جنگ جهانی اول و وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه مشاهده کرد. پس از این اتفاقات، کرزن همچنان معتقد بود که انگلیس، نباید از ایران خارج شود؛ زیرا این مسئله ممکن است مجددا زمینه سلطه روس‌ها را بر ایران، با وجود شکست‌های اخیر آن ها، فراهم کند و البته گروهی از سیاستمداران انگلیسی نیز معتقد بودند حال که روس‌ها از ایران خارج شده‌اند، بهترین فرصت است تا هزینه‌های بریتانیا در ایران کاهش یابد و نیروهای انگلیسی از این کشور خارج شوند. اوج فعالیت استعماری کرزن در رابطه با ایران را، باید در قضیه قرارداد ۱۹۱۹ میان وثوق‌الدوله و سرپرسی کاکس جست وجو کرد. انتصاب لرد کرزن به عنوان وزیرخارجه‌ انگلیس، در این موضوع نقش اساسی داشت. کرزن که پیش از این، به کمیته‌ ایران، شعبه‏ای از کمیته وزارت خارجه‌ انگلیس، دستور داده بود سیاست جدید انگلیس را در ایران تدوین کند، اکنون فرصت ایده‏‌آلی به دست آورده بود تا سیاست مستعمره‏‌سازی ایران را عملی کند. این قرارداد، ایران را رسماً به مستعمره انگلیس تبدیل می‌کرد. اما مقاومت‌های شدید ایرانیان و نیز، مخالفت برخی سیاستمداران انگلیسی با اقدامات کرزن، تلاش او را در این زمینه ، با شکست مواجه کرد. وی در سال 1925، بر اثر بیماری درگذشت.

  جواد نوائیان رودسری 

info@khorasannews.com

شرایط حساسی بود. جنگ به شدت در مرزهای غربی و جنوبی کشور ادامه داشت. بخش هایی از خاک ایران به اشغال نیروهای بعثی عراق درآمده بود. نیروهای ارتش هنوز ثبات لازم را برای دفاع پیدا نکرده بودند. نیروهای سپاه هم آمادگی نظامی لازم و تجهیزات جنگی مورد نیاز را در اختیار نداشتند. «سیدابوالحسن بنی صدر»، به عنوان نخستین رئیس جمهور ایران که فرماندهی کل قوا هم به وی تفویض شده بود، اعتقادی به استفاده از نیروهای مردمی در جبهه های جنگ نداشت. با این حال، سیاستِ «دادن زمین و گرفتن زمانِ» او هم، دردی را دوا نکرد. عملیاتی که توسط نیروهای ایرانی انجام می گرفت، یکی پس از دیگری با شکست روبه رو می شد. پس از شکست عملیات «نصر»، در منطقه هویزه، که به شهادت تعداد زیادی از دانشجویان مسلمان پیرو خط امام(ره) منجر شد، عملیات «توکل» هم نتیجه ای در پی نداشت و فقط روحیه نیروهای خودی را بیش از پیش، تضعیف کرد. به نظر می رسید که رئیس جمهور و فرمانده کل قوا، در چنین شرایطی باید به فکر بیرون راندن دشمن و حفظ تمامیت ارضی کشور باشد، اما «بنی صدر» خود را درگیر بازی خطرناکی کرده بود.

بنی صدر و پیوند با منافقین

«بنی صدر» در ابتدای فعالیت های سیاسی خود، چندان موافق مرام و مشی سازمان منافقین نبود. او که خود را در عرصه اقتصاد و سیاست، صاحب نظر می دانست، اغلب دیدگاه های سیاسی منافقین را رد می کرد و به نحوه تعامل آن ها با انقلاب معترض بود. با این حال، در جریان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، در نگاه و رویکرد «بنی صدر» به سازمان منافقین، چرخشی تأمل برانگیز به وجود آمد. او در یکی از میتینگ های انتخاباتی خود، به تمجید از «مسعود رجوی»، سرکرده منافقین پرداخت و از او، که به دلیل رأی ندادن به قانون اساسی جمهوری اسلامی، در جریان نخستین دوره انتخابات ریاست جمهوری، رد صلاحیت شده بود، به عنوان تنها فردی یاد کرد که پس از خودش، دارای جایگاه مردمی است. «بنی صدر» در این میتینگ به تمجید از هواداران «رجوی» نیز پرداخت.

گسترش همکاری با منافقین 

با پیروزی «بنی صدر» در انتخابات ریاست جمهوری، وی اقدام به تأسیس دفتری به نام «همکاری های مردم و ریاست جمهوری» کرد. افرادی که در این دفتر فعالیت می کردند، عمدتاً از اعضای گروهک های معاند با انقلاب اسلامی، از جمله «پیکار»، «فدائیان خلق» و منافقین بودند. این دفتر پس از مدتی به منبع اطلاعاتی 

«بنی صدر» تبدیل شد. همین ارتباط تنگاتنگ بود که باعث نزدیکی بیش از پیش او به منافقین شد و غائله 14 اسفند سال 1359، برمبنای اطلاعاتی شکل گرفت که از طریق اعضای منافقین در اختیار رئیس جمهور قرار داده شده بود. بعدها، کمیته ای سه نفره که نماینده «بنی صدر» نیز در آن عضویت داشت، وی را مسئول اصلی بروز غائله 14 اسفند معرفی کرد.

رأی به عدم کفایت سیاسی بنی صدر 

تداوم بحران به وجود آمده، اصلاً به صلاح کشور نبود. طی چند ماه بعد تلاش های زیادی برای آرام کردن اوضاع از طرف نیروهای دلسوز انقلاب صورت گرفت، اما «بنی صدر» بی توجه به شرایط کشور و برمبنای اطلاعاتی که منافقین در اختیار او قرار می دادند، بر آتش اختلاف می دمید و شرایط را بغرنج تر می کرد. روز 20 خردادماه 1360، امام خمینی(ره)، «بنی صدر» را از فرماندهی کل قوا عزل کردند. بیشتر نمایندگان مجلس هم به این نتیجه رسیده بودند که وی کفایت سیاسی لازم را برای تصدی پست ریاست جمهوری ندارد. «آیت ا...هاشمی رفسنجانی» در کتاب «عبور از بحران»، ضمن بیان خاطرات روز 23 خردادماه سال 1360، می نویسد:«برای این که در رابطه با آقای بنی صدر، در مسئله ریاست جمهوری و طرح عدم کفایت سیاسی، نظر امام را بدانم، اول وقت به منزل ایشان رفتم ... امام هم مثل من نظرشان این بود که ترجیح دارد، آقای بنی صدر تابع قانون شود و رئیس جمهور بماند، اما به ظن قوی، ایشان تسلیم قانون نخواهد شد؛ لذا ما باید اتمام حجت کنیم، حتی ایشان را دعوت به مذاکره کنیم، اگر تسلیم نشد، چاره ای نیست، باید به قانون عمل کرد.» روز 27 خردادماه، قانون «آیین نامه بررسی عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور» به تصویب رسید. روز قبل از آن نیز، دو فوریت طرح قانونی «عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور» به تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسیده بود : «ماده واحده: مجلس شورای اسلامی رأی به عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور می دهد. رهبر طبق اصل 110، فرمان مقتضی را صادر خواهند فرمود.»

آغاز شورش

«بنی صدر» و منافقین می دانستند که طرح ارائه شده در مجلس، قطعاً به تصویب خواهد رسید. «بنی صدر» پیش از بررسی طرح عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور، مخفی شد. محل اختفای او، ابتدا منزل یکی از دوستان قدیمی‌اش و سپس تعدادی از خانه های تیمی منافقین بود. روز 30 خردادماه، زمانی که نمایندگان مجلس بررسی طرح عدم کفایت سیاسی او را آغاز کرده بودند، منافقین اعضا و هواداران خود را به خیابان آوردند و علیه جمهوری اسلامی دست به شورش زدند. آن ها در مسیر حرکت خود، خودروها را به آتش می کشیدند و اموال عمومی را تخریب می کردند. منافقین بعدها مدعی شدند که 500 هزار نفر از هوادارانشان در این شورش خیابانی شرکت کرده اند، اما خبرگزاری «رویترز» در گزارش خود اعلام کرد:«حدود سه هزار نفر از افرادی که به سازمان چریکی مجاهدین خلق تعلق دارند، خیابان ها را بستند و تعدادی اتومبیل و موتورسیکلت را آتش زدند و علیه حکومت اسلامی به شعار دادن پرداختند.» «آیت ا... هاشمی رفسنجانی» هم در این باره می نویسد:«گروهک های مجاهدین خلق و پیکار و رنجبران و اقلیت فدایی و ... تدارک وسیعی برای ایجاد آشوب و جلوگیری از کار مجلس دیده بودند و به نحوی اعلان مبارزه مسلحانه کرده اند و ساعت چهار بعدازظهر به خیابان ها ریختند و قتل و غارت و آشوب را در تهران و بسیاری از شهرستان ها آغاز کردند.» با این حال برخورد مردم با منافقین، جدی و قاطع بود و آن ها را وادار به عقب نشینی کرد. روز 31 خردادماه سال 1360، مجلس شورای اسلامی با 177 رأی موافق، یک رأی مخالف و 12 رأی ممتنع، به عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور رأی داد و روز بعد، امام خمینی(ره) نیز این رأی را تأیید کردند:«بسم ا...الرحمن الرحیم- پس از رأی اکثریت قاطع نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی مبنی بر این که آقای ابوالحسن بنی صدر برای ریاست جمهوری اسلامی ایران کفایت سیاسی ندارد، ایشان را از ریاست جمهوری اسلامی ایران عزل نمودم- اول تیرماه 60-روح ا... الموسوی الخمینی.»

آن که گریخت

با عزل «بنی صدر» از مقام ریاست جمهوری، منافقین به وی پیشنهاد کردند تا با کمک آن ها، از ایران خارج شود. «بنی صدر» پذیرفت که همراه با «رجوی» از کشور بگریزد. منافقین با استفاده از عوامل نفوذی خود در برخی ارگان ها و به خصوص بعضی پرسنل نیروی هوایی آن زمان، زمینه فرار را فراهم کردند. برای فرار، مسیر هوایی در نظر گرفته شده بود. سرهنگ «بهزاد معزی»، خلبان محمدرضاپهلوی، مأمور جابه جا کردن «بنی صدر» و «رجوی» با استفاده از یک فروند هواپیمای مسافربری بوئینگ 707 و انتقال آن ها به فرانسه شد. خلبان «بهروز مدرسی»، از همکاران «معزی»، در خاطراتش می‌گوید:«هیچ کس نمی داند ارتباط سرهنگ خلبان بهزاد معزی با سازمان تروریستی منافقین، از کی و به چه شکلی شروع شده است.» او درباره نحوه اجرای عملیات فرار و نقش عوامل نفوذی منافقین در آن نیز، می‌گوید:«یک عده[از اعضای منافقین] وظیفه اغفال و فریب عوامل دژبانی و حراست ورودی پایگاه را برعهده داشتند. آن ها از چند روز قبل از عملیات، با یک دستگاه خودروی کاماروی زرد رنگ، مرتب به پایگاه تردد می‌کردند تا روز عملیات، حضور این خودرو عادی تلقی شود. عده ای هم با ماشین آتش نشانی در اطراف پایگاه مستقر شده بودند تا برای فراری دادن سوژه، در صورت لو رفتن، وارد عمل شوند. عده ای از اعضای شاخه نظامی گروهک منافقین هم، با سلاح های سنگین، مسئولیت عبور سوژه ها به داخل پایگاه را برعهده گرفتند. قرار بود یک گروه دیگر از افراد نظامی فریب خورده نیز، ایستگاه های رادار مسیر را مختل کنند. به این صورت که با قراردادن جعبه هایی در هر ایستگاه ، در آغاز عملیات، به آن مرکز تلفن و اعلام می‌کردند پایگاه بمب گذاری شده است. عده ای دیگر هم با از کار انداختن 8 فروند هواپیمای شکاری اف – 4، عملاً، از رهگیری و تعقیب فراریان جلوگیری کردند. خب، بعد از همه این کارها، نوبت به اسکان سوژه ها[داخل پایگاه] رسید.» خلبان «مدرسی» می افزاید: «ساعت ۱۹ و ۳۵ دقیقه سوژه ها[بنی صدر و رجوی] در حالی که لباس پرواز بر تن داشتند، وارد رمپ [محوطه بارگیری و سوار کردن مسافر در فرودگاه] پرواز می شوند. در همان حال از پست فرماندهی اعلام می‌کنند که پرواز یک ساعت جلو افتاده است و به جای ساعت 10:30 شب ، یک ساعت زودتر انجام خواهدشد. سوژه ها همراه محافظان خود، در محوطه اتاقک سوختگیری پنهان شدند. وقتی سایر خدمه از قبیل کروچیف[مهندس پرواز] و بوم اپراتور[مسئول سوختگیری]، برای بازدید قبل از پرواز سعی کردند محوطه را چک کنند، با در بسته مواجه شدند. سرهنگ معزی به مسئول مربوطه می گوید: چه کار می کنی و سعی می کند او را [از بازدید] منصرف کند. ولی مسئول، که انسان وظیفه شناسی بوده است، توجهی نمی کند و می‌کوشد با یک تبر در ورودی را بشکند و وارد شود. در همین لحظه، محافظان در را باز می کنند و با گذاشتن لوله اسلحه بر پیشانی او، از آن مأمور می خواهند بی سر و صدا وارد اتاقک شود. سپس دست و پای او را می‌بندند و در گوشه ای روی زمین می نشانند. در پی این وقایع، معزی موتور هواپیما را روشن می کند و آماده پرواز می شود.» به این ترتیب، «بنی صدر»، همراه با «رجوی» از ایران گریخت و به فرانسه رفت، اما این ارتباط ظاهراً دوستانه، زیاد طول نکشید.

 

ناصرالدین شاه قاجار که به واسطه حکومت پنجاه‌ساله‌اش، طولانی‌ترین سلطنت را در میان شاهان قاجار داشت، شخصیتی‌ است که صحبت درباره‌اش، با اما و اگرها و تفسیرهای متفاوتی همراه بوده است. بهزاد کریمی، مولف کتاب «ناصرالدین شاه قاجار؛ پنجاه سال سلطنت»، در گفت‌وگویی با ایبنا، به بررسی شخصیت و اقدامات این پادشاه قاجار پرداخته است که بخش هایی از آن، در پی می‌آید.

تصویری که شما از ناصرالدین شاه در کتابتان ارائه داده‌اید، با باور عمومی که او را فردی عیاش و خوشگذران می‌پندارد، کمی تفاوت دارد. لطفاً در این باره کمی توضیح دهید.

رفتارهای انسانی، معمولاً متناقض و متضاد هستند. قرار نیست یک فرد ترقی‌خواه، در تمام عمرش پایبند به این اصول باشد. من در این کتاب، پنجاه سال اول زندگی او را بررسی کرده‌ام؛ از تولد تا عزل میرزا حسین‌خان سپهسالار؛ یعنی تا سال 1297هـ.ق. از این سال تا 1313 که شاه ترور شد، دیگر ناامید شده بود و دوره وادادگی اوست. در این دوره، ناصرالدین‌شاه، از یک طرف مایل به اصلاحات بود و از طرف دیگر، توسط نیروهای دیگر، قدرتش محدود می‌شد. واقعیت این است که شاه می‌خواست پیشرفت انجام شود، اما نمی‌خواست قدرتش را از دست بدهد. البته، افراد مرتجعی مانند میرزا آقاخان نوری هم که منافع‌شان در به هم نخوردن ساختارها بود، در این زمینه دخالت داشتند.

درباره اقدامات فرهنگی این شاه قاجار بگویید.

مهم ترین اقدام وی، تاسیس دارالفنون است که قبل از آن، در عثمانی تاسیس شده بود. دارالفنون در واقع همان پلی‌تکنیک یا مدرسه چند رشته‌ای است. ناصرالدین‌شاه آن را در عثمانی دیده بود و در ایران هم، امیرکبیر در صدد تاسیس آن بود که در نهایت هم هنگامی افتتاح شد که او را کشته بودند. دارالفنون نظام آموزشی ایران را به صورت محدود، متحول کرد. نکته دیگر، بحث روزنامه‌ها و نشریات است؛ وقایع اتفاقیه که البته به صورت منظم و روزانه منتشر نمی‌شد، به وسیله امیرکبیر ایجاد شد. بخشی از تحولات هم در حوزه معماری و شهرسازی بود که نماد آن هم شمس‌العماره است که نشانه تاثیرپذیری معماری سنتی ایران از معماری اروپایی است. اعزام محصل به خارج از ایران برای فراگیری رشته‌هایی مثل پزشکی و مهندسی، از دیگر اقدامات دوره ناصری است که اغلب فارغ‌التحصیلان هم، به ایران برگشتند و به ایجاد تحولاتی در ایران منجر شدند. ناصرالدین شاه، آخرین پادشاه کلاسیک ایران بود. کلاسیک به این معنا که یال و کوپالی داشت و درباری و حرم‌سرایی و... . بعد از او، مظفرالدین شاه روی کار آمد که پادشاه ضعیفی بود. محمدعلی‌شاه هم که خیلی زود از میدان به در شد. احمدشاه هم که تکلیفش مشخص است. 

سیاست ناصرالدین شاه در امور بین‌المللی چطور بود؟

تصور عمومی این است که ناصرالدین شاه در مقابل قدرت‌های غربی، ضعیف بوده است، در حالی که این‌طور نیست. از ابتدای سلطنتش تا 1297، تلاش می‌کرد تا از موضع قدرت و برابر برخورد کند. نمونه مکاتباتش را هم در کتابم آورده‌ام. اما بعد از 1297، شاهد یک وادادگی در روابط خارجی هستیم. در قضیه هرات هم، به رغم مخالفت انگلیسی‌ها، محکم ایستاد تا این‌که انگلیسی‌ها به جنوب ایران حمله کردند و خرمشهر و بوشهر را گرفتند و ناصرالدین‌شاه مجبور به عقب‌نشینی ‌شد. البته امتیازات بسیاری را هم به بیگانگان واگذار کرد تا برای سفر درباریان به فرنگ، از آن‌ها پول بگیرد.