تداوم سنت وقف؛این باردرفضای مجازی
نویسنده : جواد نوائیان رودسری info@khorasannews.com
وقف سنتی است که در همه فرهنگها و در میان تمام اقوام، میتوان نشانهای از آن را یافت؛ هرچند که موضوع آن، با توجه به متفاوت بودن اعتقادات و عُرف حاکم بر جوامع، در سرزمینهای مختلف، معنا و مفهومی متفاوت دارد. در آموزههای اسلامی، از وقف به عنوان صدقه جاریه نام برده شده است که میتواند خیر دوجهان را برای انجامدهنده، به همراه داشته باشد. واقف مسلمان، به سبب اقدام خیراندیشانهاش، هم در این دنیا شایسته احترام و هم در سرای باقی، منتفع از ثواب جاریه عمل خویش است. او با اقدام خود، بهرهمند شدن از مزایای ناشی از اموالش را، به بیرون از دایره وراث خود میبرد و همه جامعه را در استفاده از منافع آن شریک میکند؛ بنابراین، میتوان این کار را، به نوعی، خارج کردن ثروت از انحصار طبقهای خاص نیز، دانست. واقف مسلمان، در تنظیم وقف نامه، عموماً منافع عامه را در نظر میگیرد؛ گو اینکه میتواند بخشی از عواید ناشی از مال وقف شده را به خانواده خود یا افراد خاصی که مایل است، اختصاص دهد. با این حال، به نظر میرسد که این سنت نیکو و صدقه جاریه، با برخی معضلات و کاستیها دست و پنجه نرم میکند. واقعیت آن است که پس از تصویب قانون واگذاری املاک موقوفه، در اواخر دوره پهلوی اول و فروش بخش مهمی از رقبات وقفی و خارج کردن اداره آن ها از دست متولیان منصوب واقف، اعتماد عمومی به مسئله احترام به نهاد وقف در جامعه، به شدت آسیب دید و حتی با وجود نسخ این قانون، پس از فرار رضاخان از ایران، سابقه چنین رویکردی، باعث وارد آمدن نقصان بر روند رو به رشد این سنت حسنه در جامعه شد. از سوی دیگر، سنتی فکر کردن در توجه به سنت وقف نیز، معضلی است که مؤثر بودن این صدقه جاریه در جامعه را با تهدیدی جدی روبهرو کرده است. بنابراین، به جاست که در کنار تبلیغ و معرفی هر چه بیشتر این سنت نبوی و راهگشا، برای نهادینه کردن آن در جامعه، راهکارهایی نیز به منظور یافتن عرصههای نوینی که میتوان در آن ها از نهاد وقف به مثابه یک عامل مؤثر بهره برد، ارائه کرد. در واقع، برای آنکه بتوانیم جنبه احیاکنندگی و عامالمنفعه بودن وقف را زنده نگهداریم، باید مسئله به روز رسانی عرصههای وقف را مد نظر قرار دهیم و از یافتن و عرضه آن ها غفلت نکنیم. خوشبختانه طی سالهای اخیر، گامهای مؤثری به این منظور برداشته شده که یکی از آن ها، حضور نهاد وقف در عرصه تولید محتوا برای فضای مجازی است.
وقف علمی
طبق ماده 55 قانون مدنی، «وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.» منظور از «تسبیل منافع»، هزینه کردن درآمد موقوفه، در موضوع مد نظر واقف است. بنابراین، واقف میتواند طبق نظر و میل خود، محل هزینه کردن منافع موقوفه را مشخص کند. یکی از عرصههای مهمی که از دیرباز برای هزینه کردن منافع موقوفهها در نظر گرفته میشود، ترویج دانش و دین است. بیتردید، موقوفهها در سراسر جهان اسلام، نقشی بیبدیل و مهم در ترویج علم و دین، داشته و دارند. مدارس بزرگی که طی قرون مختلف، در اقصی نقاط سرزمینهای اسلامی احداث شد، بدون حمایت نهاد وقف، نه تنها توان ادامه راه را نداشت، بلکه در بسیاری از مواقع، حتی شکل گرفتن شان هم غیر قابل تصور بود. این عرصه مهم و کلیدی، هنوز هم مد نظر واقفان است و درباره آن، تمایل فراوانی وجود دارد. با این حال، در توجه به این عرصه مهم، معمولاً به ابعاد ویژهای از آن توجه و در زمینههای جدید، غفلت میشود. تمرکز موقوفات برای ایجاد و گسترش مدارس علوم دینی، البته امری شایسته و بایسته است، اما این مهم، نباید واقفان را از توجه به زمینههای جدیدی که میتوان وقف علمی را به آن ها هم تعمیم داد، غافل کند. دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی که نقش مهمی در تولید علم و تأمین نیازهای داخلی و استقلال کشور دارند، یکی از عرصههای نوین کاربری نهاد وقف است. اختصاص منافع موقوفهها به چنین مراکزی، میتواند نقش مهمی در توسعه علمی کشور داشته باشد. همچنین، اهتمام به نیازهای روزمره دانشجویان و محققان هم، میتواند در این راستا مورد توجه قرار گیرد.
وقف و گسترش فرهنگ کتاب خوانی
عرصه دیگری که نباید آن را در حوزه وقف علمی از یاد برد، گسترش و ترویج فرهنگ کتاب خوانی است. نهاد وقف، همواره نقش مؤثری در این عرصه داشته است؛ از ساخت بنای کتابخانهها تا تجهیز آن ها با وسایل مورد نیاز و کتابهای متنوع و متعدد. در بسیاری از نقاط دنیا، بخش مهمی از منافع موقوفهها، به موضوع احداث، تجهیز و نگهداری کتابخانهها اختصاص دارد. در کشور ما نیز، از دیرباز، این مسئله مورد توجه بود و هزاران کتابخانه، در شهرها و حتی روستاها، از محل منافع موقوفهها ساخته شد. با این حال، طی یک قرن اخیر، توجه به این عرصه مهم، کاهش یافته و تقریباً تمام بار احداث و تجهیز کتابخانهها، بر دوش دولت یا نهادهای غیر دولتی فعال در این عرصه گذاشته شده است که البته بیشتر نهادهای غیردولتی، بودجه ثابتی برای برنامه ریزی مدون در این عرصه ندارند.
به نظر میرسد، جلب نظر واقفان به موضوع کتاب و کتاب خوانی، بتواند صدقه جاریه وقف را در مجرایی به روز و مورد نیاز جامعه، به کار گیرد. مزیت هدایت نظر واقفان به عرصه میراث مکتوب، از آن رو درخور توجه است که در این عرصه، میتوان با حداقل سرمایه، واقف شد. واقفانی که بنیه مالی چندانی ندارند، میتوانند با خرید و اهدای کتاب به کتابخانهها، در تجهیز و گسترش آن ها بکوشند و واقفان ثروتمند نیز میتوانند با بهرهگیری از «وقف مشارکتی»، مشکلات مربوط به اداره و نگهداری این اماکن را رفع کنند.
وقف هنری
وقف هنری در فرهنگ اسلامی، مسبوق به سابقه است. هزاران اثر فرهنگی که بر مبنای آموزههای اسلامی بروز و ظهور یافته و به عنوان موقوفه، در اختیار نهادهای دینی و فرهنگی سرزمینهای اسلامی گذاشته شده، شاهدی بر این مدعاست. همه ما در موزهها یا حتی اماکن مقدس مذهبی، قرآنهای بسیار نفیسی را دیدهایم که مزین به تذهیبکاریهای هنرمندانه و خط زیبای خطاطان بنام هستند. امروزه، عرصه وقف هنری گسترهای وسیع پیدا کردهاست. سینما و موسیقی، به عنوان دو عرصه مهم، میتواند شاهد حضور واقفان هنرمند باشد. طی سالهای اخیر، کارگردانان بنامی مانند «مجید مجیدی»، پس از ساخت مستندهایی با بنمایههای مذهبی، آن ها را وقف عام کرده و از این رهگذر، نقش مؤثری در ترویج فرهنگ دینی در جامعه داشتهاند. به نظر میرسد باید سنت حسنه وقف را در میان هنرمندان تمام رشتهها، نهادینه کرد و آن را از محدود شدن به رشته هایی مانند تذهیب، خط، مینیاتور و مانند آن ها، نجات داد. از سوی دیگر، میتوان واقفان را با عرصه وقف هنری آشنا کرد و از تسبیل درآمد موقوفهها، برای تولید آثار هنری فاخر، با بنمایههای دینی و فرهنگی، بهره برد.
وقف و فضای مجازی
این روزها، با گسترش فضای مجازی و فراخ شدن گستره ارتباطات، زمینه فعالیتهای فرهنگی و ترویج اخلاق اسلامی بیشتر شده است. البته باید سوی دیگر این قضیه را هم با دقت نگریست؛ گسترش فضای مجازی، زمینه نفوذ تفکرات انحرافی و دادن فرصت به دشمن برای ضربهزدن به ساختارهای فکری و اعتقادی مردم و به ویژه نسل جوان را، بیش از پیش فراهم میکند. متأسفانه تمرکز منافع موقوفهها بر امور فرهنگیِ مشخص، غفلت از این عرصه حساس را در پی داشته است. با توجه به گسترش سریع ضریب نفوذ فضای مجازی در جامعه، میزان سرمایهگذاری برای غنی کردن این فضا و مقابله با تهدیدها، مناسب نیست. در واقع، بودجه محدودی که در اختیار دستاندرکاران این عرصه قرار میگیرد، تکافوی تأمین هزینههای سنگین آن را نمیکند. به نظر میرسد که در این زمینه نیز، باید دست به دامن نهاد وقف شویم. در یک دهه گذشته، برخی واقفان روشنبین و آیندهنگر، به خوبی اهمیت این مسئله را درک کردهاند و به همین دلیل، شاهد فعالیت سایتهای اینترنتی با بنمایههای فرهنگ اسلامی ایرانی و ارائه خدمات گسترده و جامع به مردم و به ویژه جوانان، با بهرهگیری از منافع موقوفهها هستیم. این سایتها ضریب نفوذ خوبی دارند و ثابت میکنند اگر هدایت درستی صورت بگیرد، میتوان به تأثیر شگفت انگیز صدقه جاریه وقف در این زمینه نیز، امیدوار بود.